Adam Mickiewicz - Pan Tadeusz

Wrócił tak niespokojny, że o kurów pianiu

Jeszcze oczu nie zmrużył, a na swym posłaniu

Tak kręcił się, że w siano jak w wodę utonął,

I spał twardo, aż zimny wiatr w oczy mu wionął,

Gdy skrzypiące stodoły drzwi otwarto z trzaskiem

I bernardyn ksiądz Robak wszedł z węzlastym paskiem,

"Surge, puer!" wołając i ponad barkami

Rubasznie wywijając pasek z ogórkami.

Już na dziedzińcu słychać myśliwskie okrzyki,

Wyprowadzają konie, zajeżdżają bryki,

Ledwie dziedziniec taką gromadę ogarnie;

Odezwały się trąby, otworzono psiarnie;

Zgraja chartów, wypadłszy, wesoło skowycze;

Widząc rumaki szczwaczów, dojeżdżaczów smycze,

Psy jak szalone cwałem śmigają po dworze,

Potem biegą i kładą szyje na obroże.

Wszystko to bardzo dobre polowanie wróży.

Nareszcie Podkomorzy dał rozkaz podróży.

Ruszyli szczwacze z wolna, jeden tuż za drugim,

Ale za bramą rzędem rozbiegli się długim;

W środku jechali obok Asesor z Rejentem,

A choć na siebie czasem patrzyli ze wstrętem,

Rozmawiali przyjaźnie, jak ludzie honoru

Idąc na rozstrzygnienie śmiertelnego sporu;

Nikt ze słów zawziętości ich poznać nie zdoła;

Pan Rejent wiódł Kusego, Asesor Sokoła.

Z tyłu damy w pojazdach, młodzieńcy stronami,

Czwałując tuż przy kołach, gadali z damami.

Ksiądz Robak po dziedzińcu wolnym chodził krokiem,

Kończąc ranne pacierze; ale rzucał okiem

Na pana Tadeusza, marszczył się, uśmiechał,

Wreszcie kiwnął nań palcem; Tadeusz podjechał;

Robak palcem po nosie dawał mu znak groźby:

Lecz mimo Tadeusza pytania i prośby,

Ażeby mu wyraźnie, co chce, wytłumaczył,

Bernardyn odpowiedzieć ni spójrzeć nie raczył,

Kaptur tylko nasunął i pacierz swój kończył;

Więc Tadeusz odjechał i z gośćmi się złączył.

Właśnie wtenczas myśliwi smycze zatrzymali

I wszyscy nieruchomi w miejscach swoich stali;

Jeden drugiemu ręką dawał znak milczenia,

A wszyscy obrócili oczy do kamienia,

Nad którym stał pan Sędzia; on zwierza obaczył

I rąk skinieniem swoje rozkazy tłumaczył.

Pojęli wszyscy, stoją, a środkiem po roli

Asesor i pan Rejent kłusują powoli;

Tadeusz, będąc bliższy, obudwu wyprzedził,

Stanął obok Sędziego i oczyma śledził.

Dawno już nie był w polu; na szarej przestrzeni

Trudno dojrzeć szaraka, zwłaszcza wśród kamieni.

Pokazał mu pan Sędzia; siedział biedny zając,

Płaszcząc się pod kamieniem, uszy nadstawiając,

Okiem czerwonym spotkał myśliwców wejrzenie

I, jakby urzeczony, czując przeznaczenie,

Ze strachu od ich oczu nie mógł zwrócić oka

I pod opoką siedział martwy jak opoka.

Tymczasem kurz na roli rośnie coraz bliżéj,

Pędzi na smyczy Kusy, za nim Sokoł chyży,

Tuż Asesor z Rejentem razem wrzaśli z tyłu:

"Wyczha! wyczha!" i z psami znikli w kłębach pyłu.

Kiedy tak za szarakiem goniono, tymczasem

Ukazał się pan Hrabia pod zamkowym lasem.

Wiedziano w okolicy, że ten pan nie może

Nigdy nigdzie stawić się w naznaczonej porze.

I dziś zaspał poranek, więc na sługi zrzędził;

Widząc myśliwców w polu, czwałem do nich pędził;

Surdut swój angielskiego kroju, biały, długi,

Połami na wiatr puścił; z tyłu konno sługi

W kapeluszach jak grzybki, czarnych, lśniących, małych,

W kurtkach, w butach stryflastych, w pantalonach białych;

Sługi, które pan Hrabia tym kształtem odzieje,

Nazywają się w jego pałacu dżokeje.

Czwałująca czereda zleciała na błonia,

Gdy Hrabia ujrzał zamek i zatrzymał konia.

Pierwszy raz widział zamek z rana i nie wierzył,

Że to były też same mury, tak odświeżył

I upięknił poranek zarysy budowy;

Zadziwił się pan Hrabia na widok tak nowy.

Wieża zdała się dwakroć wyższa, bo stercząca

Nad mgłą ranną; dach z blachy złocił się od słońca,

Pod nim błyszczała w kratach reszta szyb wybitych,

Łamiąc promienie wschodu w tęczach rozmaitych;

Niższe piętra oblała tumanu powłoka,

Rozpadliny i szczerby zakryła od oka.

Krzyk dalekich myśliwców wiatrami przygnany,

Odbijał się kilkakroć o zamkowe ściany:

Przysiągłbyś, że krzyk z zamku, że pod mgły zasłoną

Mury odbudowano i znów zaludniono.

Hrabia lubił widoki niezwykłe i nowe,

Zwał je romansowemi; mawiał, że ma głowę

Romansową; w istocie był wielkim dziwakiem.

Nieraz pędząc za lisem albo za szarakiem,

Nagle stawał i w niebo poglądał żałośnie

Jak kot, gdy ujrzy wróble na wysokiej sośnie;

Często bez psa, bez strzelby błąkał się po gaju

Jak rekrut zbiegły; często siadał przy ruczaju

Nieruchomy, schyliwszy głowę nad potokiem,

Jak czapla wszystkie ryby chcąca pozrzeć okiem.

Takie były Hrabiego dziwne obyczaje;

Wszyscy mówili, że mu czegoś nie dostaje.

Szanowano go przecież, bo pan z prapradziadów,

Bogacz, dobry dla chłopów, ludzki dla sąsiadów,

Nawet dla Żydów.

Hrabski koń, zwrócony z drogi,

Prosto kłusował polem aż pod zamku progi.

Hrabia samotny wzdychał, poglądał na mury,

Wyjął papier, ołówek i kreślił figury.

Wtem, spójrzawszy w bok, ujrzał o dwadzieścia kroków

Człowieka, który, równie miłośnik widoków,

Z głową zadartą, ręce włożywszy w kieszenie,

Zdawało się, że liczył oczyma kamienie.

Poznał go zaraz, ale musiał kilka razy

Krzyknąć, nim głos Hrabiego usłyszał Gerwazy.

Szlachcic to był, służący dawnych zamku panów,

Pozostały ostatni z Horeszki dworzanów;

Starzec wysoki, siwy, twarz miał czerstwą, zdrową,

Marszczkami pooraną, posępną, surową.

Dawniej pomiędzy szlachtą z wesołości słynął;

Ale od bitwy, w której dziedzic zamku zginął,

Gerwazy się odmienił i już od lat wielu

Ani był na kiermaszu, ani na weselu;

Odtąd jego dowcipnych żartów nie słyszano

I uśmiechu na jego twarzy nie widziano.

Zawsze nosił Horeszków liberyją dawną,

Kurtę z połami żółtą, galonem oprawną,

Który, dziś żółty, dawniej zapewne był złoty.

Wkoło szyte jedwabiem herbowne klejnoty,

Półkozice, i stąd też cała okolica

"Półkozicem" przezwała starego szlachcica.

Czasem też od przysłowia, które bez ustanku

Powtarzał, nazywano go także "Mopanku";

Czasem "Szczerbcem", że całą łysinę miał w szczerbach;

Lecz on zwał się Rębajło, a o jego herbach

Nie wiadomo. Klucznikiem siebie tytułował,

Iż ten urząd na zamku przed laty piastował.

I dotąd nosił wielki pęk kluczów za pasem,

Uwiązany na taśmie ze srebrnym kutasem.

Choć nie miał co otwierać, bo zamku podwoje

Stały otworem, przecież wynalazł drzwi dwoje,

Sam je własnym nakładem naprawił i wstawił,

I drzwi tych odmykaniem codziennie się bawił.

W jednej z izb pustych obrał mieszkanie dla siebie;

Mogąc żyć u Hrabiego na łaskawym chlebie,

Nie chciał, bo wszędzie tęsknił i czuł się niezdrowym,

Jeżeli nie oddychał powietrzem zamkowém.

Skoro ujrzał Hrabiego, czapkę z głowy schwycił

I krewnego swych panów ukłonem zaszczycił,

Chyląc łysinę wielką, świecącą z daleka

I naciętą od licznych kordów jak nasieka;

Gładził ją ręką, podszedł i jeszcze raz nisko

Skłoniwszy się, rzekł smutnie: "Mopanku Panisko,

Daruj mnie, że tak mówię, Jaśnie Grafie Panie,