Ryszard KAPUSCINSKI: Szachinszach

— Czy pamiętacie rok 53?

— Oczywiście, że pamiętam, to był przecież najważniejszy rok, bo wtedy skończyła się demokracja, a zaczął się reżim. W każdym razie przypominam sobie, jak radio podało, że szach uciekł do Europy, i kiedy ludzie to usłyszeli, ruszyli na ulicę i zaczęli burzyć pomniki. Muszę tu powiedzieć, że młody szach od początku stawiał ojcu i sobie pomniki, więc przez te lata uzbierało się trochę do burzenia. Wtedy już nie żył mój ojciec, ale byłem dorosły i pierwszy raz wystąpiłem jako burzyciel samodzielny.

— I co, zburzyliście wszystkie jego pomniki?

— Tak, to była gładka robota. Kiedy po przewrocie wrócił szach, nie było ani jednego pomnika Pahlavich. Ale zaraz zaczął od nowa stawiać pomniki ojcu i sobie.

— To znaczy, co wyście zburzyli — on zaraz postawił, co on postawił — wyście w końcu zburzyli i tak w kółko?—Rzeczywiście tak było, to prawda. Można powiedzieć, że opadały nam ręce. Zburzyliśmy jeden — on stawiał trzy, zburzyliśmy trzy — stawiał dziesięć. Nie było widać końca tego wszystkiego.

— A następnie, po roku 53, kiedy znowu burzyliście? — Mieliśmy zamiar robić to w roku 63, a więc w czasie powstania, które wybuchło, kiedy szach zamknął Chomeiniego. Ale szach rozpoczął zaraz taką masakrę, że nie zdążyliśmy nic zburzyć i musieliśmy z powrotem ukryć powrozy.

— Czy mam rozumieć, że mieliście do tego celu specjalne powrozy?

— A jakże! Trzymaliśmy tęgie, sizalowe liny schowane u sprzedawcy powrozów na bazarze. Nie było żartów, gdyby policja wpadła na nasz ślad, poszlibyśmy pod ścianę. Wszystko mieliśmy przygotowane na właściwą chwilę, obmyślane i przećwiczone. W czasie ostatniej rewolucji, to znaczy w roku 79, całe nieszczęście polegało na tym, że do burzenia wzięło się wielu amatorów i dlatego było dużo wypadków, bo zwalali sobie pomniki na głowę. Zburzyć pomnik nie jest tak łatwo, potrzebne jest fachowe podejście i praktyka. Trzeba wiedzieć, z czego jest zrobiony, jaką ma wagę, jaką wysokość, czy jest dookoła przyspawany, czy złączony cementem, w którym miejscu zaczepić linę, w którą stronę rozbujać figurę i jak ją potem zniszczyć. Myśmy to opracowywali już w momencie, kiedy oni stawiali kolejny pomnik szacha. Była to najlepsza okazja, żeby podpatrzeć, jaka jest konstrukcja, czy figura jest pusta, czy wypełniona i najważniejsze — jakie jest łączenie z cokołem, jakiego użyli sposobu, żeby przymocować pomnik.

— Musieliście poświęcać na to dużo czasu.

— Bardzo dużo! Pan wie, że w ostatnich latach stawiał sobie coraz więcej pomników. Wszędzie — na placach, na ulicach, na dworcach, przy drogach. A poza tym inni też mu stawiali pomniki. Kto chciał dostać dobry kontrakt i bić konkurencję, spieszył się, żeby pierwszy postawić mu pomnik. Dlatego dużo pomników było tandetnej roboty i kiedy nadszedł czas, mogliśmy je łatwo zburzyć. Ale przyznam się, że w pewnym momencie zacząłem wątpić, czy zdołamy zburzyć taką ilość pomników. Przecież tego były setki. I rzeczywiście, pracowaliśmy nie żałując potu. Miałem na rękach odciski i bąble od powrozu.

— Tak, przypadło wam, Golamie, ciekawe zajęcie.

— To nie było zajęcie, to była powinność. Jestem bardzo dumny, że byłem burzycielem pomników szacha. Myślę, że wszyscy, którzy wzięli udział w burzeniu pomników, są z tego dumni. To, co zrobiliśmy, jest widoczne dla każdego, wszystkie cokoły są puste, a figury szachów zostały rozbite albo leżą gdzieś na podwórkach.

Amerykańscy reporterzy David Wise i Thomas B. Ross piszą w swojej książce „The Inwisible Government” (Londyn 1965):

„Nie ma żadnej wątpliwości, że CIA zorganizowała i kierowała przewrotem, który w 1953 doprowadził do obalenia premiera Mohammeda Mossadegha i utrzymał na tronie szacha Mohammeda Rezę Pahlavi. Ale niewielu Amerykanów wie, że na czele przewrotu stał agent CIA, który był wnukiem prezydenta Theodore’a Roosevelta. Człowiek ten — Kermit Roosevelt — przeprowadził w Teheranie tak spektakularną operację, że jeszcze przez szereg lat w środowisku CIA nazywano go Mister Iran. W kołach tej agencji szerzyła się legenda, że Kermit kierował zamachem na Mossadegha trzymając pistolet przy skroni irańskiego dowódcy czołgu, kiedy kolumna pancerna wtoczyła się na ulice Teheranu. Ale inny agent, który wiedział dobrze, jak przebiegały wydarzenia, określił tę opowieść jako „nieco romantyczną" i powiedział: „Kermit kierował całą operacją nie z terenu naszej ambasady, lecz z pewnej piwnicy w Teheranie i dodał z podziwem: „Była to naprawdę operacja na miarę Jamesa Bonda”.

Generał Fazollah Zahedi, którego CIA wytypowała na miejsce premiera Mossadegha, był również postacią zasługującą na to, aby stać się bohaterem powieści szpiegowskiej. Był to wysoki, przystojny kobieciarz, który walczył z bolszewikami, następnie został schwytany przez Kurdów, a w 1942 aresztowany przez Anglików, którzy podejrzewali go, że jest agentem Hitlera. W czasie drugiej wojny światowej Anglicy i Rosjanie wspólnie okupowali Iran. Brytyjscy agenci, którzy zamknęli Zahediego, twierdzą, że znaleźli w jego sypialni następujące rzeczy: kolekcję niemieckiej broni automatycznej, damskie jedwabne majteczki, trochę opium, listy od niemieckich spadochroniarzy, którzy działali w górach, i ilustrowany rejestr najbardziej pikantnych prostytutek w Teheranie.

Po wojnie Zahedi szybko powrócił do życia publicznego. Był ministrem spraw wewnętrznych, kiedy Mossadegh został premierem w 1951. Mossadegh znacjonalizował brytyjską firmę Anglo-Iranian i zajął wielką rafinerię w Abadanie, w Zatoce Perskiej. Mossadegh tolerował Tudeh, irańską partię komunistyczną, więc Londyn i Waszyngton obawiały się, że Rosjanie wejdą w posiadanie wielkich rezerw naftowych Iranu. Mossadegh, który kierował krajem leżąc w łóżku — twierdził, że jest bardzo chory — zerwał z Zahedim, gdyż ten sprzeciwiał się pobłażliwemu traktowaniu komunistów. Taka była sytuacja, kiedy CIA i Kermit Roosevelt zaczęli działać, aby usunąć Mossadegha i postawić na to stanowisko Zahediego.

Decyzja o obaleniu Mossadegha została podjęta wspólnie przez rządy brytyjski i amerykański. CIA oceniła, że operacja uda się, ponieważ warunki były sprzyjające. Roosevelt, który miał wówczas 37 lat, ale był już weteranem wywiadu, dostał się do Iranu nielegalnie. Przejechał granicę samochodem, dotarł do Teheranu i tutaj zniknął z oczu. Musiał zniknąć, gdyż odwiedzał przedtem Iran szereg razy i jego twarz była tu znana. Kilka razy zmieniał swoją kwaterę, aby agenci Mossadegha nie wpadli na jego trop. Pomagało mu pięciu Amerykanów, między innymi agenci CIA z ambasady amerykańskiej. Poza tym współdziałało z nim kilku miejscowych agentów, w tym dwóch wysokich funkcjonariuszy wywiadu irańskiego, z którymi utrzymywali łączność przez pośredników.

13 sierpnia szach podpisał dekret, w którym usuwa Mossadegha i mianuje premierem Zahediego. Ale Mossadegh aresztuje pułkownika, przynoszącego mu ten dokument (był to późniejszy szef Savaku, Nematollach Nassiri). Na ulice wyszły tłumy, aby manifestować przeciw decyzji szacha. W tej sytuacji szach i jego żona Soraya uciekli samolotem do Bagdadu, a potem do Rzymu.

W ciągu następnych dwóch dni panował taki chaos, że Roosevelt stracił kontakt z irańskimi agentami. W tym czasie szach dotarł do Rzymu, dokąd udał się również szef CIA Allen Dulles, aby wspólnie z Mohammedem Rezą koordynować akcję. W Teheranie komunistyczne tłumy kontrolowały ulicę. Świętowały wyjazd szacha niszcząc jego pomniki. Wówczas wojsko wyszło z koszar i zaczęło otaczać manifestantów. Rankiem 19 sierpnia Roosevelt, który ciągle przebywał w ukryciu, dał rozkaz irańskim agentom, aby rzucili na ulicę wszystkich, kogo będą w stanie.