Уладзімір Караткевіч - Эсэ

…Такое і падумалася мне сам-насам з бясконцым морам і бясконцым небам на бязмежнай роўнядзі крымскай Яйлы.

На маім стале замест прэс-пап'е ляжыць старажытная цагліна, падобная на скамянелы хлеб. Чорная, сітаватая, яна сям-там парасла сівым мохам. Яна ў дваццаць дзевяць разоў старэйшая за мяне. Ёй нешта каля тысячы год.

Я падабраў яе на старым дняпровым гарадзішчы, што пад Збаровам. Другіх вакол не было. Дождж вымыў з зямлі толькі яе ды яшчэ россып чарапкоў. У час, калі ў пакоі вечарэе, калі няма агню, а папяросны дым ціха плыве ў паветры, гэты ўламак часам спявае мне нешта ледзь чутнае і няўлоўнае.

На жаль, я ніколі не здолею спаймаць гэтую музыку. Бо гэта ўсяго толькі цень, лісток са ссечанага дрэва, пялёстак кветкі, засушаны на памяць.

Калі верыць паэтам і лічыць Мікенскі палац скамянелай Іліядай (а гэта, па-мойму, так), то дзве сястры, паэзія і дойлідства, пачыналіся з вартых жалю, але вялікіх сваёй будучыняй зерняў.

Рытмічныя выгукі радасці або гневу — і некалькі камянёў, нагрувашчаных у рад, каб прыкрыцца ад ветру. Спроба надаць рытму два-тры словы — і нашы "рытуальныя" каменні, размешчаныя па кругу. Прымітыўныя абрадавыя песні — і вострыя піраміды камянёў на праславянскім могільніку ля Бяздоннага возера, што пад Слонімам. Маленні Сонцу і Перуну — і мянгіры з далменамі.

Спачатку — словы, спачатку — некалькі камянёў. Паселішчы — гэта ўжо балада. Я адчуў гэта, калі праплываў аднойчы ўначы ля таго гарадзішча, дзе падабраў маю цагліну.

Месяц цягнуўся між разарваных хмар. I ў ягоным святле чорным сілуэтам узвышаўся ўсечаны конус велізарнага насыпу і скарлючаны дубок, што прымасціўся на ім.

I я адклаў вясло. А рака павольна несла мяне, як плынь песні. Кожная балада, нават самая прымітыўная і дзяцінная, мае права на месца ў нашым сэрцы. Нават балада гарадзішча, нават песня сялянскай курнай хаты. Жыць так, як яны, мы не будзем. Але помніць — павінны. Гродзенскі музей перавёз адну такую хату і паставіў яе на замчышчы. I гэты першы крок годзен ухвалы, бо Рыжскі і Стакгольмскі музеі вясковага дойлідства таксама некалі зрабілі першы крок, а цяпер — гонар сваіх народаў. Бо гэта таксама нашы песні, няхай сабе і сціплыя. Бо гэта пад іхнімі стрэхамі або пад стрэхамі іхніх братоў-блізнят, што загінулі ў тысячагадовых пажарах, складаліся "За рэчанькай за быстраю", "Перапёлка, дзе звіла ты гняздзечка", "Лін калыша ваду". Бо, выходзячы з такіх хат на татар, людзі склалі "Лявоніху", якая збіралася "начаваць з вераб'ямі" вось пад такою страхой.

Нядаўна на дыспуце ў вялікім абласным горадзе адзін з тых, што выступаў, крычаў аб непатрэбнасці "песень для чацвёртага класа", якія "ніяк не могуць выбіцца з-пад стрэх". Не думаю, каб "не выбілася з-пад іх" паэзія Танка ці Багдановіча. Не ведаю, ці прыносіць гэтаму чалавеку асалоду хор Шырмы.

Але затое я добра ведаю, што права на веліч маюць і Багдановіч і "Ой, рана на Йвана".

Маці — у крайнім выпадку прабабка гэтага чалавека — пад такою страхою нарадзіла сына, ягонага дзеда, а значыць, дала жыццё і яму. I тут нарадзіла яна для яго яшчэ і калыханку.

I ўсе мы, нават самыя вытанчаныя і інтэлектуальныя, нават самыя вялікія паэты-геніі, рана ці позна, але, урэшце, пайшлі адтуль.

Гэтая страха нікому яшчэ не здрадзіла, тут нарадзіўся твой продак, які меў на ўвазе і прадбачыў праз шэраг пакаленняў нават цябе, адсюль ён выплыў, нібы ў чаўне, каб даць дарогу табе, лепшаму.

У далёкага стваральніка каменных балад ёсць суцяшэнне: знайшліся ў яго лепшыя дзеці. Прыёмныя. Яму няма клопату да тых, няхай сабе і родных, якія не трымалі ў руках рыдлёўкі і гэбля, якія не зрабілі нічога, акрамя двух-трох вершаў, слабых не таму, што пісаў яшчэ малады чалавек, а таму, што ніколі не вырастуць вялікія дрэвы на муры або ў жолабе. Мне заўсёды вельмі шкада іх, але яны — дрэвы, яны не вінаватыя, што іх занёс туды вецер. А ты ўсё ж чалавек і сам павінен рабіць выбар.

За зямлю, за балады з каменя — і тады мукі шляхоў і, магчыма, чалавечая веліч.

Або без іх — і тады заслужаная ганьба і смерць раней смерці. Пэўна, помніш лёс Карыялана, які бурыў родныя камяніцы, лёс тых "вялікіх", што лаялі Рансара за тое, што ён адступіўся ад латыні ў імя новага.

Ці, можа, табе хопіць і такой славы?