Яраслаў Гашак - Прыгоды ўдалага ваякі Швэйка ў сусьветную вайну

— Добра яшчэ, што гэта не засталося без пакараньня, — не бяз здавальненьня сказаў капрал. — Вы злачынны тып. Каб я быў на месцы вайсковага суду, я-б закаціў вам ня шэсьць тыдняў, а шэсьць гадеў.

— Ня будзьце такім грозным, — узяў слова вольнапісаны. — Падумайце лепш пра тое, што з вамі будзе. Толькі што пры інспэкцыі вам было сказана, што вы павінны зьявіцца да камандзіра палка. Ня шкодзіла-б вам падрыхтавацца да гэтага сур‘ёзнага моманту і ўзважыць усю мізэрнасьць вашага капральскага існаваньня. Чым, уласна, зьяўляецеся вы ў параўнаньні з сусьветам, калі прыняць пад увагу, што самая блізкая нярухомая зорка знаходзіцца ад гэтага воінскага цягніка на адлегласьці ў дзьзесьце семдзесят пяць тысяч разоў большай чым сонца, і яе паралякс утварае вугал, роўны аднэй сэкундзе.

Калі ўявіць сабе вас у сусьвеце ў выглядзе нярухомай зоркі, вы бясспрэчна былі-б вельмі мізэрным, каб вас можна было ўбачыць нават у самы моцны тэлескоп. Для такой мізэрнасьці на сьвеце няма нават слоў. За паўгода вы зрабілі-б на небасхіле дугу, а за год эліпс такога малога памеру, што іх нельга было-б выказаць лічбай з прычыны іх нязначнасьці. Ваш паралякс быў-бы нязьмерна малым.

— У такім выпадку, — заўважыў Швэйк, — пан капрал можа ганарыцца: яго ніхто ня можа зьмерыць. Што-б ня здарылася на яўцы ў палкоўніка, пан капрал павінен заставацца спакойным і стрымліваюць сваю порсткасьць, бо ўсялякае хваляваньне шкодзіць здароўю, а ў час вайны здароўе павінен кожны шанаваць. Цяжкасьці, зьвязаныя з вайкой, патрабуюць, каб кожнач асоба ня была здыхляцінай. Калі вас, пан капрал, пасадзяць, — казаў далей Швэйк з мілай усьмешкай, — у выпадку, калі з вамі зробяць такую несправядлівасьць, вы не павінны губляць бадзёрасьці і павінны заставацца пры сваёй думцы. Знаў я аднаго вугольшчыка (звалі яго Францішак Шквор), якога ў пачатку вайны пасадзілі разам са мною пры паліцэйскай управе ў Празе за дзяржаўную здраду. Пасьля яго пакаралі сьмерцю праз прагматычную санкцыю. Калі ў яго на допыце запыталі, ці няма ў яго якіх-небудзь супярэчаньняў супроць пратаколу, ён сказаў:

— Няхай было, як было; як-небудзь ды было ж: ніколі так ня было, каб ніяк ня было.

За гэта яго пасадзілі ў цёмную адзіночку і не давалі яму ні есьці, ні піць, а потым зноў павялі на допыт. Але ён застаўся пры сваім, што «няхай было, як было, як-небудзь ды было-ж: ніколі так ня было, каб ніяк ня было».

Яго накіравалі ў вайсковы суд, і магчыма, што і на шыбеніцу ён ішоў з тымі самымі словамі.

— Цяпер, кажуць, здорава вешаюць і расстрэльваюць, сказаў адзін з канвойных. — Нядаўна чыталі нам на пляцы загад, што ў Матоле расстралялі аднаго запаснога, Кудрну за тое, што капітан рубануў шашкаю яго хлапчука, якога на руках трымала яго жонка, калі разьвітвалася ў Бэлэшове з мужам а ён, Кудрна, раззлаваўся на капітана. Усіх політычных арыштоўваюць. Аднаго рэдактара з Моравіі расстралялі. Ротны нам казаў, што і рэшту гэта чакае.

— Усяму ёсьць межы, — сказаў волькапісаны двухсэнсова.

— Ваша праўда, — адгукнуўся капрал. — Так ім, рэдактаром і трэба. Народ толькі падбухторваюпь. Гэта як пазалетась, калі я яшчэ быў яфрэйтэрам, пад маёй камандай быў адзін рэдактар. Ён мяне іначай не называў, як паршывай авечкай, якая ўсю армію паскудзіць. А калі я яго вучыў рабіць вольныя практыкаваньні да сёмага поту, ён заўсёды гаварыў: «Прашу паважаць ва мне чалавека». Я яму тагды паказаў «чалавека». Раз, калі ўвесь двор казармы быў у лужынах, падвёў яго да лужыны і скамандваў «лажыся!» прышлося хлопцу кідацца ў лужыну, толькі пырскі ляцелі, як у купальні. А пасьля абеду на ім зноў усё павінна было блішчэць, мундзір павінен быў быць вычышчаны, як новы. Ну, і чысьціў, крахтаў, а чысьціў ды яшчэ ўсялякія заўвагі дазваляў сабе рабіць. Назаўтра зноў быў ён у мяне ў гразі, як сьвіньня выкачаны, а я стаю над ім і кажу: «Ну, пан рэдактар, дык хто-ж вышэй: паршывая авечка ці ваш славуты „чалавек“»? Тыповы быў інтэлігент.

Капрал з пераможным выглядам паглядзеў на вольнапісанага і гаварыў далей:

— Яму спаролі нашыўкі вольнапісанага якраз за яго інтэлігентнасьпь, і за тое, што ён пісаў у газэты пра зьдзекі, з салдат. Але як яго ня скубці: калі такі вучоны чалавек, а ня можа разабраць замок у вінтоўцы, хоць яму дзесяць разоў паказвай. А калі яму скажаш «раўненьне налева», ён верне сваю галаву, як назнарок, направа і глядзіць на цябе, як варона. Прыёмаў з вінтоўкай ня ведае, ня ведае, за што раней брацца: за рамень ці за патранташ. Вылупіць на цябе зрэнкі, як баран на новыя вароты, калі яму пакажаш, што рука павінна скаўзануцца па рамяні ўніз. Ня ведаў нават, на якім плячы носяць вінтоўку; чэсьць аддаваў як малпа. А павароты пры маршыроўцы, божа ты мой! Пры камандзе «кругом марш!» яму было ўсёроўна, з якой нагі ні рабіць: шлёп, шлёп, шлёп — ужо пасьля каманды пёр яшчэ крокаў шэсьць уперад, туп, туп туп… і толькі тагды паварочваўся, як певень на ражне, а крок трымаў, як падагрык, ці падскокваў, як старая дзеўка на фэсьце.