Святлана Алексіевіч - Час second-hand

Вось і Караганда… Нехта стаў жартаваць: «Выходзь! На выхад з рэчамі!» Хто смяецца, хто плача. На вакзале… першае, што пачула: «Шалава… курва… лягавыя…» Знаёмая мова зэкаў. Адразу ж я ўсе гэтыя словы прыгадала… Адразу ж! У мяне — дрыжыкі. Ніяк не магла суняць дрыготку, колькі я там была, столькі ўнутры мяне ўсё дрыжэла. Сам горад, вядома, не пазнала, але адразу за ім, за апошнімі дамамі, пачынаўся знаёмы пейзаж. Усё пазнала… Той жа сухі кавыль і белы пыл… і арол высока-высока ў небе… І назвы пасёлкаў знаёмыя — Вольны, Сангарадок… Усе былыя лагерныя кропкі. Думала, не памятаю, а памятала. У аўтобусе сеў побач стары, зразумеў, што я не мясцовая: «Каго шукаеце?» — «Ды вось… — пачала. — Тут лагер быў…» — «А, баракі? У апошнія два гады разабралі. З тае барачнай цэглы пабудавалі людзі сабе хлявы, лазні. Зямлю раздалі пад лецішчы. Агароды абгарадзілі лагерным дротам. У сына майго там участак… Так, ведаеце, непрыемна… На бульбяных градах увесну ад снегу і ад дажджоў вылазяць косткі. Ніхто не гідзіцца, прывыклі, уся зямля тут у касцях, як у камянях. Скідаюць на мяжу, топчуць ботамі. Прытоптваюць. Прывыклі ўжо. Крані толькі чарназём… паварушы…» У мяне перахапіла дыханне. Як непрытомная. А стары павярнуўся да акна — паказвае: «Вунь там, за гэтай крамай, могілкі засыпалі. І за лазняй». Сяджу — не дыхаю. А чаго я чакала? Што тут піраміды будуць стаяць! Курганы Славы насыплюць?! «Лінія першая… цяпер вуліца імя… Другая лінія…» Гляджу ў акно — і не бачу, сляпая ад слёз. На прыпынках казашкі прадавалі агуркі, памідоры… парэчкі вёдрамі… «Толькі з градкі. Са сваіх агародаў». Госпадзе! Божа мой… трэба сказаць… што… Мне фізічна цяжка было дыхаць, нешта са мной там адбывалася. За некалькі дзён высахла ўся скура, сталі ламацца пазногці. Нешта рабілася з усім арганізмам. Упасці б на зямлю і ляжаць. Не падымацца. Стэп… ён — як мора… Ішла, ішла і нарэшце ўпала… Упала каля нейкага маленькага жалезнага крыжыка, да самай перакладзіны ўрослага ў зямлю. Я крычала, у мяне была істэрыка. Вакол нікога… адны птушкі… (Пасля кароткай перадышкі.) Жыла ў гасцініцы. Увечары ў рэстаране дым каромыслам… гарэлка… Аднойчы я там вячэрала… За маім сталом заспрачаліся двое мужчын, спрачаліся да хрыпу… Першы: «Я і цяпер застаюся камуністам. Мы павінны былі пабудаваць сацыялізм. Хто б Гітлеру хрыбет зламаў без Магніткі і Варкуты?» Другі: «А я з тутэйшымі старымі размаўляў… Яны ўсе ў лагеры служылі ці працавалі… не ведаю, як гэта назваць… кухары, вертухаі, асабісты. Іншай працы тут не было, а гэтая — сытая: заробак, паёк і абмундзіраванне. Так і кажуць — «праца». Лагер для іх — праца! Служба! А вы пра нейкія злачынствы. Пра душу і грэх. Не хто-небудзь сядзеў, а народ. І саджаў, і ахоўваў — таксама народ, не прышлы, не пакліканы аднекуль, а гэты ж. Свой. Родны. Гэта цяпер усе надзелі паласатыя кашулькі. Усе — ахвяры. Вінаваты адзін Сталін. А вы падумайце… простая арыфметыка… Мільёны зэкаў трэба было высочваць, арыштоўваць, дапытваць, ганяць па этапе, страляць за крок убок. Нехта ж гэта рабіў… знайшліся мільёны выканаўцаў…» Афіцыянт прынёс ім адну пляшку, потым другую… Я слухала… слухала я! А яны пілі і не п’янелі. Я… як спаралізаваная сядзела і не магла сысці… Першы: «А мне распавядалі, што ўжо баракі стаялі пустыя. Зачыненыя. Але па начах вецер прыносіў адтуль крыкі і стогны…» Другі: «Містыка. Пачынаецца міфалогія. А ўся наша бяда ў тым, што ў нас кбты і ахвяры — гэта адны і тыя ж людзі». І зноў: «Сталін прыняў Расію з сахой, а пакінуў з атамнай бомбай…» Я там не заплюшчыла вачэй тры дні і тры ночы. Днём хадзіла і хадзіла па стэпе. Поўзала. Да цемры, да агнёў.

Аднойчы падвёз у горад мужчына, гадоў пяцьдзясят яму, а можа, і больш, як і мне. Выпіўшы быў. Гаманкі. «Магілы шукаеце? Разумею, жывём на могілках, можна сказаць. А мы… Адным словам, у нас мінулае не любяць згадваць. Табу! Старыя памерлі, гэта нашы бацькі, а тыя, хто яшчэ жывы, маўчаць. У іх выхаванне, ведаеце, сталінскае. Гарбачоў, Ельцын… гэта сёння… А хто ведае, што будзе заўтра? Куды паверне…» Слова за слова, і я даведалася, што бацька ягоны быў афіцэрам, «пры пагонах». Пры Хрушчове хацеў адсюль з’ехаць, але яму не дазволілі. Усе давалі падпіску аб неразгалошванні дзяржаўнай таямніцы: і тыя, хто сядзеў, і тыя, хто саджаў. Ахоўваў. Нікога нельга было выпускаць, занадта яны ўсе шмат ведалі. Не выпускалі нават, чуў ён, тых, хто суправаджаў эшалоны з вязнямі. Быццам бы тут яны ўратаваліся ад вайны, але з вайны яны маглі вярнуцца, а адсюль ужо ніяк. Зона… сістэма… замыкала іх у сабе назаўсёды. Адбыўшы тэрмін, з’ехаць з гэтых праклятых месцаў маглі толькі блатары і крымінальнікі. Бандыты. Астатнія жылі потым разам, здаралася, што ў адным доме, у адным двары. «Эх, жыццё нашае, бляха!» — паўтараў. Прыгадаў выпадак са свайго дзяцінства… Як «сядзельцы» змовіліся і задушылі былога вертухая… за тое, што зверам быў… З п’яных вачэй бойкі ладзілі, ішлі адзін на аднаго сценкай. Бацька піў па-чорнаму. Напіваўся і плакаў: «Маць вашу! Усё жыццё язык на прышчэпцы. Мы — пясочак маленькі…» Ноч. Стэп. Удваіх едзем — дачка ахвяры і сын… як назваць… ката, ці што? Маленькага ката… Вялікія кбты без маленькіх ніяк не могуць. Іх патрабуецца шмат, тых, хто брудную працу будзе рабіць… Ну, вось мы сустрэліся… І пра што размаўляем? Пра тое, што нічога пра сваіх бацькоў не ведаем, маўчалі яны да самай смерці. Панеслі свае таямніцы з сабой. Але, відаць, зачапіла я мужыка, расхвалявала чымсьці моцна. Распавёў, што бацька ніколі не еў рыбу, бо рыба, казаў, чалавекам можа харчавацца. Кінь голага чалавека ў моры, праз некалькі месяцаў адны чысценькія косткі застануцца. Беленькія. Ведаў ён гэта… адкуль? Калі быў цвярозы, маўчаў, а п’яны кляўся, што ўсюды працаваў з паперамі. Рукі ў яго чыстыя… Хацелася б сыну ў гэта верыць. А чаго рыбу тады не еў? Ванітавала яго ад рыбы… Пасля смерці бацькі знайшоў ён дакументы, што некалькі гадоў служыў той каля Ахоцкага мора. Там таксама былі лагеры… (Маўчыць.) П’яны… разбалабоніўся… І глядзіць, глядзіць так на мяне, нават зрабіўся цвярозы. Працверазеў і спалохаўся. Я зразумела — спалохаўся. Штосьці раптам злоснае крыкнуў… у такім духу, што хопіць, маўляў, выкопваць мерцвякоў! Хопіць! Я зразумела… У іх… у дзяцей… ніхто падпіску не браў, але яны самі разумелі, што трэба трымаць язык за зубамі. На развітанне працягнуў руку. А я рукі не падала… (Заплакала.)