Святлана Алексіевіч - Час second-hand

…Яго закінулі да блатных. Хлопчык… Што там было, не даведацца нікому і ніколі… …Невыказная паўночная прыгажосць! Маўклівы снег… і светла ад яго нават ноччу… А ты — працоўная жывёліна. Цябе выціскваюць у прыроду, вяртаюць кудысьці назад. «Катаванне прыгажосцю», — ён называў гэтак. Яго ўлюбёная прымаўка: «Кветкі і дрэвы ў Яго атрымаліся лепшыя за людзей».

…Пра каханне… Як было ў яго ўпершыню… Яны працавалі ў лесе. Паўз іх вялі калону жанчын на працу. Жанчыны ўбачылі мужчын, спыніліся — і ні з месца. Начальнік варты: «Давай наперад! Наперад».

Жанчыны стаяць. «Наперад, вашу маць!» — «Грамадзянін начальнік, пусціце да мужыкоў, не можам больш. Выць будзем!!» — «Вы што? Ашалелі!! Адурэлі!» Стаяць: «Нікуды не пойдзем». Каманда: «Паўгадзіны вам. Разысціся!!» Умомант калона рассыпалася. Але вярнуліся ўсе своечасова. Дакладна. Вярнуліся шчаслівыя. (Маўчыць.) Дзе жыве гэтае шчасце?

…Ён там пісаў вершы. Хтосьці данёс начальніку лагера: «Піша». Начальнік паклікаў да сябе: «Складзі мне любоўны ліст у вершах». Успамінаў, што начальнік прасіў і саромеўся. Дзесьці на Урале жыло ягонае каханне.

…Дадому вяртаўся на верхняй паліцы. Цягнік ехаў два тыдні. Па ўсёй Расіі. Ён ляжаў увесь час наверсе, баяўся спусціцца ўніз. Пакурыць выходзіў уначы. Страх: пасажыры пачастуюць чымнебудзь — расплачацца. Язык размякне. І яны даведаюцца, што ён з лагера… Прынялі яго далёкія бацькавы сваякі. У іх была маленькая дзяўчынка. Ён абняў яе, і яна заплакала. Нешта ў ім такое было… Ён быў страшэнна самотны чалавек… І са мной. Я ведаю: са мной таксама…

Абвяшчаў цяпер усім, з гонарам: «У мяне сям’я». Кожны дзень дзівіўся нармальнаму сямейнаму жыццю, наогул жа, вельмі гэтым ганарыўся. Але страх… усё роўна страх… не ўмеў без яго жыць. Страх. Прачынаўся начамі, узмакрэўшы ад жаху: не дапіша кнігу (пісаў кнігу пра бацьку), не атрымае новую замову на пераклад (тэхнічны перакладчык з нямецкай), не пракорміць сям’ю. А раптам я пайду ад яго… Спачатку страх, а пасля няёмкасць за гэты страх. «Глеб, я цябе кахаю. Калі ты захочаш, каб я дзеля цябе танчыла ў балеце, я буду. Я на ўсё здатная дзеля цябе». У лагеры ён выжыў, а ў звычайным жыцці — шараговы міліцыянт, спыніўшы машыну, мог давесці яго да інфаркту… ці званок з домакіраўніцтва… «Як жа ты застаўся там жывы?» — «Мяне ў дзяцінстве вельмі любілі». Нас ратуе колькасць атрыманай любові, гэта наш запас трываласці. Вось… Толькі любоў нас ратуе. Любоў — гэта вітамін, без якога чалавек не здольны жыць, у яго згортваецца кроў, спыняецца сэрца. Я была медсястрой… нянькай… Акторкай… Я была ўсім.

Нам пашанцавала, я лічу… Час быў важны… Перабудова! Адчуванне свята, вядома. Здавалася, што вось-вось кудысьці ўзляцім. Паветра набрыняла свабодай. «Глеб, гэта твой час! Можна ўсё напісаць. Надрукаваць». Перш за ўсё, гэта быў іхні час… час шасцідзясятнікаў… Іх трыумфу. Я бачыла яго шчаслівым: «Я дажыў да поўнай перамогі антыкамунізму». Самае галоўнае здарылася, пра што ён марыў: камунізм паваліўся. Хутка прыбяруць бальшавіцкія помнікі і ленінскі саркафаг на Чырвонай плошчы, вуліцы не будуць насіць імёны забойцаў і катаў… Час надзеяў! Шасцідзясятнікі — няхай цяпер што заўгодна пра іх кажуць, а я іх усіх люблю. Наіўныя? Рамантыкі? Так!!! Цэлымі днямі чытаў газеты. Хадзіў раніцай у шапік «Саюздрук» каля нашага дома. З вялікай гаспадарчай торбай. Слухаў радыё і глядзеў тэлевізар. Безупынку. Тады ўсе былі такімі вар’ятамі. Сва-бо-да! П’янкое само гэтае слова. Усе мы выраслі на «самвыдаце» і «тамвыдаце». На слове мы выраслі. На літаратуры. Як мы гаварылі! Як усе тады добра гаварылі! Я гатую абед ці вячэру, ён сядзіць побач, з газетай, і мне зачытвае: «Сюзан Зонтаг: камунізм — гэта фашызм з чалавечым тварам… Яшчэ… яшчэ паслухай…» Прачытала з ім Бярдзяева… Хайека… Як жа мы раней жылі без гэтых газет і кніг? Калі б мы раней гэта ведалі… Усё было б інакш… У Джэка Лондана ёсць апавяданне на гэтую тэму: жыць можна і ва ўтаймавальнай кашулі, трэба толькі скурчыцца, сціснуцца і прывыкнуць. І нават можна бачыць сны. Гэтак мы жылі. Ну, а як цяпер будзем жыць? Я не ведала — як? — але ўяўляла, што мы ўсе будзем жыць добра. Ніякіх сумневаў… А пасля смерці знайшла ў яго дзённіку запіс:

«Перачытваю Чэхава… Апавяданне «Шавец і нячыстая сіла». Чалавек прадае душу д’яблу ў абмен на шчасце. Чым ёсць шчасце ва ўяўленні шаўца? Яно такое — ехаць у брычцы, у новай паддзёўцы і хромавых ботах, каб побач сядзела тоўстая грудастая баба і каб у адной руцэ быў кумпяк, а ў другой — кварта хлебнага віна. Больш нічога не трэба…»