Святлана Алексіевіч - Час second-hand

Цэлы месяц у камеры… За ўвесь гэты час ні разу не бачыла люстэрка. У мяне было маленькае, але яно пасля дагляду рэчаў знікла з сумачкі. І партманэтка з грашыма знікла. Піць увесь час хацелася. Невыносная смага! Піць давалі толькі разам з ежай, а ў астатні час: «Піце з прыбіральні». Іржуць. Самі п’юць фанту. Мне здавалася, што я ніколі не спатолю смагу, на волі застаўлю халадзільнік мінералкай. Мы ўсе смярдзючыя… памыцца няма дзе… У кагосьці знайшоўся маленькі флакончык духоў, перадавалі адна адной і нюхалі. А дзесьці нашыя сябры пішуць канспекты, сядзяць у бібліятэцы. Здаюць залікі. Успаміналася чамусьці рознае глупства… Новая сукенка, якую я ні разу не апранула… ( Засмяялася.) Даведалася, што радасць прыносіць такая дробязь, як цукар ці кавалачак мыла. У камеры на пяць чалавек — трыццаць два квадратныя метры, нас сядзела сямнаццаць. Трэба было навучыцца жыць на двух метрах. Асабліва цяжка было ўначы, дыхаць няма чым. Доўга не спалі. Размаўлялі. Першыя дні пра палітыку, а потым толькі пра каханне.

«…не хочацца думаць, што яны робяць гэта добраахвотна»

(размовы ў камеры)

«…Усё адбываецца па тым жа сцэнары… Па коле ўсё круціцца. Народ — гэта статак. Статак антылоп. А ўлада — ільвіца. Ільвіца выбірае са статку ахвяру і забівае яе. Астатнія скубуць сваю траву, азіраючыся на ільвіцу, якая выбірае чарговую ахвяру, ва ўсіх палёгка, калі ільвіца ахвяру заваліць: «Не мяне! Не мяне! Можна жыць далей».

«…Я любіла рэвалюцыю ў музеі… Рамантычны быў настрой. Гуляла ў казку. Мяне ніхто не клікаў, я сама пайшла на плошчу. Цікава было ўбачыць, як рэвалюцыя робіцца. Атрымала за гэта дубінкай па мазгах і па нырках. На вуліцу выйшла моладзь, гэта была «рэвалюцыя дзяцей» — так яе назвалі. Так цяпер кажуць. А бацькі нашыя засталіся дома. Сядзелі на кухнях і гаварылі пра тое, што мы пайшлі. Перажывалі. Ім страшна, а ў нас няма савецкіх успамінаў. Мы пра камуністаў толькі ў кніжках чыталі, у нас страху не было. У Мінску жыве два мільёны чалавек, колькі нас выйшла? Тысяч трыццаць… А тых, хто глядзеў, як мы ішлі, было больш: стаялі на балконах, сігналілі з машын, падбадзёрвалі: давайце, маўляў, хлопцы! Давайце! Заўсёды больш тых, хто сядзіць з бутэлькай піва каля тэлевізара. Так вось і ўсе… Пакуль на вуліцах толькі мы, інтэлігентныя рамантыкі, гэта не рэвалюцыя…»

«…Думаеце, што на страху ўсё трымаецца? На міліцыі і дубінках? Памыляецеся. Кат з ахвярай можа дамовіцца. Гэта засталося ў нас з камуністычных часоў. Існуе маўклівая згода. Кантракт. Вялікая дамова. Людзі ўсё разумеюць, але маўчаць. За гэта яны хочуць атрымліваць прыстойны заробак, купіць хоць бы патрыманую «Аўдзі» і адпачываць у Турцыі. Паспрабуй загавары з імі пра дэмакратыю, правы чалавека… Кітайская грамата! Тыя, хто жыў у савецкі час, адразу пачынаюць успамінаць: «Нашыя дзеці думалі, што бананы растуць у Маскве. А паглядзі, што цяпер… Сто гатункаў каўбасы! Якая яшчэ свабода патрэбная?» Шмат хто і сёння хоча ў Савецкі Саюз, але каб каўбасы было поўна».

«…А я выпадкова сюды трапіла… Апынулася на плошчы з сябрамі за кампанію, захацелася патусавацца сярод плакатаў і шарыкаў. А калі шчыра… мне адзін хлопец там спадабаўся. На самой справе, я абыякавы глядач. Выкінула з галавы ўсякую палітыку. Блін, надакучыла гэтае змаганне дабра і зла…»

«…Загналі нас у нейкі барак. Ноч стаялі на нагах тварам да сцяны. Раніцай: «На калені станавіся!» Стаялі на каленях. Каманда: «Устаць! Рукі ўгору!» То рукі за галаву, то сто прысяданняў. То стаяць на адной назе… Навошта яны гэта рабілі? Для чаго? Спытайся ў іх — не адкажуць. Ім дазволілі… яны адчулі ўладу… Дзяўчынак ванітавала, прытомнасць гублялі. Першы раз выклікалі на допыт, я смяялася следчаму ў твар, пакуль ён не сказаў: «Я цябе зараз, дзетачка, адтрахаю ва ўсе дзіркі і кіну ў камеру да крымінальнікаў». Я не чытала Салжаніцына, і следчы, думаю, яго не чытаў. Але мы ўсё ведалі…»

«…Мой следчы — адукаваны чалавек, скончыў той жа ўніверсітэт, што і я. Высветлілася, што мы адны і тыя ж кніжкі любім: Акунін, Умберта Эка… «Адкуль, — кажа ён, — ты ўзялася на маю галаву? Я займаўся карупцыянерамі. Мілая справа! З імі ўсё зразумела. А з вамі…» Неахвотна ён робіць сваю справу, саромеецца, але робіць. Такіх тысячы, як ён: чыноўнікі, следчыя, суддзі. Адны б’юць, іншыя хлусяць у газетах, трэція арыштоўваюць, выносяць прысуды. Так мала трэба для запуску сталінскай машыны».

«…У нашай сям’і захоўваецца стары агульны сшытак. Дзед напісаў для дзяцей і ўнукаў гісторыю свайго жыцця. Распавёў, як перажыў сталінскі час. Яго пасадзілі ў турму і катавалі: апраналі процівагаз на галаву і перакрывалі кісларод. Распраналі і жалезным прэнтам або дзвярной ручкай у анус… Я вучылася ў дзясятым класе, калі мама дала мне гэты сшытак: «Ты ўжо дарослая. Мусіш гэта ведаць». А я не разумела — навошта?»