Святлана Алексіевіч - Час second-hand

На вуліцах паўсюль салдаты. Ваенная тэхніка. Салдаты… яны ж былі хлопчыкі… гублялі прытомнасць ад таго, што бачылі…

У мяне восьмы месяц цяжарнасці… Трэба нараджаць. Ноччу мне пагоршала, тэлефануем у «хуткую дапамогу» — там пачуюць армянскае прозвішча і кладуць слухаўку. У радзільню таксама не ўзялі, ні па месцы жыхарства… нідзе… Адкрываюць пашпарт і адразу — месцаў няма. Месцаў няма! Нікуды і ніяк, ніяк. Мама знайшла старую акушэрку, рускую жанчыну, якая калісьці ў яе роды прымала… даўным-даўно… Знайшла яна яе дзесьці ў пасёлку на ўскраіне горада. Звалі яе Ганна… імя па бацьку не памятаю. Раз на тыдзень яна прыходзіла да нас дадому, назірала за мной і казала, што роды будуць цяжкія. Схваткі пачаліся ноччу… Абульфаз пабег лавіць таксі, датэлефанавацца не змог. Таксіст прыехаў і ўбачыў мяне: «Што — армянка?» — «Яна — мая жонка». — «Не, я не паеду». Муж заплакаў. Дастаў кашалёк і паказвае грошы, увесь свой заробак: «На… Я табе ўсё аддам… Ратуй мне жонку і дзіця». Мы паехалі… паехалі ўсе… І мама з намі таксама. Паехалі ў пасёлак, дзе жыла Ганна, у шпіталь, дзе яна працавала на паўстаўкі. Падзарабляла на пенсіі. Яна ўжо чакала нас, і мяне адразу паклалі на стол. Нараджала я доўга… сем гадзін… Нараджалі мы ўдзвюх: я і азербайджанка, там была адна падушка, і гэтую падушку аддалі ёй, я вельмі нізка галавой ляжала. Нязручна, балюча… Мама стаяла ля дзвярэй. Яе гналі, яна не сыходзіла. А раптам выкрадуць дзіця… а раптам? Усё магло быць… усё тады магло быць… Нарадзіла я дзяўчынку… Прынеслі мне яе адзін раз, паказалі і болей не нясуць. Іншым маці (азербайджанкам) даюць дзяцей карміць, а мне — не. Чакала я два дні. А потым… па сценачцы… трымаючыся за сценачку… дачыкільгала да пакоя, дзе ляжалі дзеці. Ніводнага дзіцяці няма, толькі мая дзяўчынка ляжыць, а дзверы і вокны — насцеж. Пакратала я яе, яна гарыць, уся гарачая. Якраз прыйшла мая мама… «Мама, забіраем дзіця і сыходзім. Дзіця ўжо хворае».

Дачка доўга хварэла. Лячыў яе стары доктар, ён быў даўно на пенсіі. Габрэй. Але ён хадзіў і дапамагаў армянскім сем’ям. «Армян забіваюць за тое, што яны армяне, як калісьці забівалі габрэяў за тое, што яны габрэі», — казаў ён. Быў вельмі-вельмі стары. Дачцэ далі імя Іра… Ірынка… Вырашылі: хай будзе рускае імя, яно абараняе. Абульфаз першы раз узяў дзіця на рукі і заплакаў. Рыдаў… Ад шчасця… яно таксама тады было — шчасце… Нашае шчасце! У гэты час захварэла ягоная мама… Ён стаў часта сыходзіць да сваіх сваякоў. Вяртаўся ад іх… я не знайду слоў… якім ён вяртаўся. Вяртаўся да нас чужым, з незнаёмым тварам. Я, вядома, палохалася. У горадзе ўжо было поўна ўцекачоў, гэта тыя азербайджанскія сем’і, якія беглі з Арменіі. Уцяклі яны з пустымі рукамі, без рэчаў, беглі сапраўды гэтаксама, як армяне з Баку. І расказвалі ўсё тое ж самае. Ой! ой, усё тое ж самае. Пра Хаджалу, дзе быў азербайджанскі пагром… Як там армяне забівалі азербайджанцаў — выкідвалі жанчын з вокнаў… адразалі галовы… мачыліся на мёртвых… Мне ніводны фільм жахаў цяпер не страшны! Я столькі ўсяго бачыла і чула… столькі ўсяго! Я не спала па начах, думала-перадумала — трэба з’язджаць. З’язджаць трэба! Ну так жа нельга, я не магу так. Бегчы… бегчы, каб забыцца… А калі б неяк стрывала — памерла… я ведаю, што памерла б…

Першай з’ехала мама… За ёй — тата са сваёй другой сям’ёй. За імі — мы з дачкой. З’язджалі па падробленых дакументах… з пашпартамі на азербайджанскія прозвішчы… Тры месяцы не маглі купіць квіткі. Такія былі чэргі! А зайшлі ў самалёт — скрынак з садавінай і кардонных каробак з кветкамі там было больш за пасажыраў. Бізнес! Бізнес квітнеў. Паперадзе нас сядзелі маладыя азербайджанцы, яны ўсю дарогу пілі віно і гаварылі, што з’язджаюць, бо не жадаюць забіваць. Не хочуць ісці на вайну і паміраць. Дзевяноста першы год… На ўсю моц палала вайна ў Нагорным Карабаху… Гэтыя хлопцы адкрыта прызнаваліся: «Мы не хочам класціся пад танкі. Мы не гатовыя». У Маскве нас сустрэў стрыечны брат… «А дзе Абульфаз?» — «Прыляціць праз месяц». Сабраліся ўвечары сваякі… Усе мяне прасілі: «Ты гавары, гавары — не бойся. Тыя, хто маўчаць, пачынаюць хварэць». Праз месяц я пачала размаўляць, а думала, што ўжо не буду. Змоўкну — і ўсё.

Я чакала… і чакала… і чакала… Абульфаз прыехаў да нас не праз месяц… і не праз паўгода, а праз сем гадоў. Праз сем гадоў… Сем… А-а-а-а… Калі б не дачка… я не выжыла б… Дачка мяне выратавала. Дзеля яе я трымалася з усяе моцы. Каб выжыць, трэба хоць бы танюткую нітачку знайсці… Каб выжыць… і чакаць… Проста раніца… яшчэ адна раніца… Ён увайшоў у кватэру, абняў нас з дачкой. Стаіць. Ён стаіць… яшчэ стаіць у вітальні… і я бачу, як ён павольна-павольна, на маіх вачах падае. Праз нейкую хвіліну ён ужо ляжаў на падлозе, у паліто і шапцы. Дацягнулі яго да канапы, паклалі. Перапалохаліся: трэба выклікаць доктара — а як? У нас няма маскоўскай прапіскі, няма медыцынскай страхоўкі. Мы — уцекачы. Пакуль мы так меркавалі, мама плакала… дачка з вось такімі вачыма сядзела ў куце… Чакалі тату — а тата прыехаў і памірае. У гэты час ён расплюшчыў вочы: «Не трэба доктара. Не бойцеся. Усё! Я — дома». Тут буду плакаць… Тут буду… (Першы раз за ўвесь час нашай размовы заплакала.) Як тут без слёз… Месяц ён хадзіў за мной па кватэры на каленях, цалаваў і цалаваў рукі: «Што ты хочаш сказаць?» — «Я кахаю цябе». — «Дзе ты быў столькі гадоў?»