Ніл Гілевіч - Выбар

Крычаць на цэлы свет пра свае балючыя раны, вядома ж, не трэба. Тым больш, што свет не вінаваты ў іх. Гэта — наша ўласная віна і бяда; мы самі абняславіліся тым, што дазволілі збіць сябе з правільнага шляху, што столькі часу пакланяліся фальшывым кумірам і цярпелі нясцерпнае, і самі павінны цяпер з гэтай няславы і з гэтай бяды выходзіць. Дык чаго ж. крычаць-лямантаваць на ўсе галасы? Людзі з пачуццём уласйай годнасці так не робяць. Гэта і не ў нашай, беларускай традыцыі таксама. У нас гора заўсёды перажывалася цяжка, але — без лішняга галашэння, мужна. Бясконца выносіць плач на вуліцу — такога ў нашых звычаях не было.

Наконт таго, каб вярнуцца назад і пачаць усё спачатку... А наколькі вярнуцца назад? На якія зыходныя пазіцыі? На тыя, што былі ў нас у часы ("карыны? Ці — у часы «Нашай нівы»? І што — сапраўды абсалютна ўсё пачынаць спачатку? Значыць — усё набытае нашай культурай закрэсліць, увесь вопыт духоўнага станаўлення нацыі адкінуць? Ды несур'ёзна ж усё гэта, выбачайце! Каб мы і хацелі — мы не закрэслім ні перажытага, ні набытага, бо яно — у нас, без яго ўжо нас і нашу культуру не ўявіць. Задавальняе нас яе сённяшні ўзровень ці не (а вядома ж, не задавальняе!) — але гэта менавіта сённяшні ўзровень, на які папрацавалі не толькі многія тысячы дзеячаў асветы, навукі, мастацтва і літаратуры Беларусі, але і духоўная культура ўсяго свету. Якім бы складаным і трагічным ні быў працэс развіцця нашай нацыянальнай культуры — ён быў менавіта працэсам, у якім многае трацілася, але і многае набывалася і насуперак усяму — не толькі дрэннае. Таму не з нейкага абстрактнага нуля нам трэба пачынаць новы этап стварэння беларускай нацыянальнай культуры, а з таго ўзроўню, на якім яна сёння знаходзіцца. Зрабіўшы пры гэтым вельмі сур'ёзныя высновы з урокаў, якія нам падала гісторыя за пройдзены этап - ад кастрычніка 1917 года.

Вядома ж, у пэўных канкрэтных пытаннях мы будзем вяртацца назад і аднаўляць несправядліва забытае, неапраўдана страчанае. Перш за ўсё тое, што вызначае самабытнасць нацыі, непаўторнае духоўнае аблічча народа. Мы вымушаны ўсё гэта адраджаць і — ужо на новай, сучаснай аснове — развіваць далей. Поспеху тут мы дасягнём толькі тады, калі троху-патроху здолеем узнавіць нашы найбольш цяжкія страты. Маю на ўвазе страты, якія панесла беларуская нацыянальная самасвядомасць і беларуская мова. Без адраджэння ў самых шырокіх масах беларусаў аднаго і другога — з усімі іншымі, прыватнымі пытаннямі будаўніцтва нацыянальнай культуры нам не справіцца.

Што датычыць вяртання беларускага правапісу, які існаваў да рэформы 1933 года, то гэта пытанне зусім не другараднае ці надуманае, як некаму можа здавацца. Асабіста я глыбока перакананы, што згаданая рэформа правапісу нашу цудоўную мілагучную мову страшэнна пакалечыла. Асабліва тым, што было ліквідавана абазначэнне мяккасці зычных С, З, ДЗ, Ц на пісьме пры дапамозе мяккага знака, пасля чаго беларуская мова пачала гучаць не зусім па-беларуску. Не сумняваюся, што нашай грамадскасці давядзецца неўзабаве паставіць пытанне аб сучасным беларускім правапісе на парадак дня.

Аднойчы на важнай нарадзе мне давялося слухаць прамову паважанага прафесара, які сцвярджаў, што беларускія дзеці ў беларускіх школах павінны выхоўвацца толькі на беларускай літаратуры. Як вы лічыце, ці можа беларус пражыць без Пушкіна, Дастаеўскага, Талстога?

Думаю, што тут мела месца нейкае непаразуменне. Можа, гэты паважаны прафесар проста агаварыўся ці недакладна выказаў думку? Можа, ён меў на ўвазе, што дзеці беларускіх школ з літаратурай іншых народаў павінны знаёміцца на беларускай мове? І што ў школьных бібліятэках павінны быць — у перакладзе на беларускую мову — усе лепшыя творы сусветнай літаратуры? Дык гэта патрабаванні зусім законныя — асабліва з увагі на тыя перамены ў статусе беларускай мовы ў рэспубліцы, якія прадугледжаны нядаўна апублікаваным праектам «Закона аб мовах у БССР».

На другую частку пытання коратка я адкажу так: не толькі свядомы беларус, родны па крыві і духу брат рускаму, але і любы культурны чалавек у свеце не асудзіць сябе на такое няшчасце, ці, калі хочаце, на такое пракляцце. Мець магчымасць чытаць Пушкіна, Дастаеўскага, Талстога — і не чытаць? А да гэтых жа імёнаў просяцца ў адзін шэраг і дзесяткі іншых, якія складаюць славу і гонар рускай літаратуры! Ну, а калі ўжо зусім па поўнай справядлівасці, дык у гэты шэраг трэба ставіць і вялікія літаратурныя імёны іншых народаў свету, без засваення якіх пражыць, вядома, можна, а вось лічыцца культурным чалавекам — наўрад.