Янка Брыль - Сцежкі, дарогі, прастор

Падпалкоўнік расказвае, захапіўся.

A поўны кошык, асветлены сонцам, стаіць сярод хаты. Натура жывая.

1981

У прыхаджан — айцец Мікодым, у партизан — поп Юшка, ён быў нядрэнным сувязным. Былы рускі афіцэр, святар, a прымаўка, як у дзядзькі якога: "Каб вас вяроўка забрала!"

— Заехалі мы да яго,— расказвае колішні партызан,— дык ён паставіў нам такія чарачкі, што пальцам ткні ў яе — усё i выскачыць. Пайшлі мы потым дняваць у гумно,— ён прыхапіў у вядры i бутэльку, i прыкусіць,— i пачал! мы там вучыць яго, як п'юць па-нашаму: лежычы жыватом на таку. А тут прыбягае дзяўчынка:

"Немцы прыехалі!"

Мы пахаваліся на сена, а бацюшка асцепаўся i пайшоў прымаць няпрошаных гасцей. Там яны недзе з тых мелкіх чарачак дзюбалі. А дачушка яго прыбягае, драбіну прыставіла, узлезла, паказалася i шэпча:

"Не бойцеся, тата сказаў: яны зараз паедуць".

І праўда — паехалі. Але ж пачалі яму тут прывозіць з поля снапы. Жыта добрае. Поп на торпе, мужык на возе, падае на торп, а поп распытвае ў яго пра партызан:

"Бяруць?"

"Бяруць, айцец Мікодым, a няўжо ж, адкуль жа ім узяць? I хлеб, i вобуў, i сала, i каня. І ім жа трэба..." — крэхча дзядзька, падаючы.

"А што не трэба — таксама бяруць?"

"І такое бывае. У маёй суседкі, у бабы старое, нямоглае, нейкі смаркач смяртэльнае забраў, што яна, як гэта робіцца, у труну сабе сабрала. І на ліха яно табе, падумаўшы?.."

"А п'юць?"

"Ды міма рота, бацюшка, ніхто, здаецца, не нясе. Яно, калі, скажам, з марозу іхняму брату, або перакусваючы, дык чаму ж са сваім чалавекам не выпіць. А то ж бывае, што возьме каторы ды набярэцца здуру, як жаба гразі..."

І ўсё такое іншае. Не скажаш, што ўсё яно справядліва, але ж i не вораг той дзядзька. Мы яго ведалі.

A паехаў ён, дык поп яшчэ цераз ток, са свайго жытняга торпа, пытаецца, смеючыся:

"Ну, чулі, каб вас вяроўка забрала? Глас народа — глас божы! І мяне ж пабойваецца гэты добры чалавек. Можа, прадоўжым рэпетыцыю?.."

Мы паз'язджалі з сена на ток. А ён сабе па драбіне, у балахоне сваім.

Маладзенькая жонка камандзіра заставы, забітага ў першым баі на граніцы, уцякала на ўсход. Палямі, лесам, далей ад людных дарог, зрэдку заходзячы ў вёску, а то лепш на хутар які. Ішла то з кім-небудзь, то больш сама. Адно дзіця, дзяўчынку, па бацьку светлую беларусачку, несла на руках, другіх дзіцем была на пятым месяцы.

Не дайшоўшы да роднага Мінска сто кіламетраў, прыпынілася ў заходнебеларускай вёсцы. Мноства разоў знясіленая, перапалоханая наскрозь, яна ўжо ведала, што робяць усюды з яе аднапляменнікамі, таму i гаварыла ўсім, i ў дарозе, i тут, што яна — армянка. І далей не пайшла. Засталася ў той людскай сям'і. Самі прапанавалі пабыць, перачакаць.

За ўсіх яна старалася, усіх баялася, i так жа нялёгка было прывыкаць да сялянскай суровай працы i беднасці.

Зімой нарадзіла другую дзяўчынку.

Пойдзе на рэчку за гумнамі пялёнкі памыць, стане над той палонкай i гукае ў белы, сцюдзёны свет, у жахлівую невядомасць:

— Ма-ма-а!..

Цяпер, праз сорак гадоў, успамінае пра тое i плача, а як жа было тады?..

Вясковая цемра, хоць i далека не кожны варожа, пачала цікавіцца, што ж гэта за армянка такая, ці не жыдоўка яна, трохі за іншых хітрэйшая?.. A іншых жа, усіх пабілі яшчэ ўвосені...

І тады гаспадар, які, відаць, пра ўсё здагадваўся, параіў ёй пайсці ў райцэнтр, да папа, i ахрысціць дзяцей. Поп іхні, кажуць, добры чалавек.

Апроч папа, у гарадку былі яшчэ два немцы i некалькі мясцовых паліцаяў, аднак выбару не было. Яна ўзяла малых, адно на руку, другое за руку, пайшла.

Ужо вясна была, свяціла сонца, i спявалі жаўранкі. Загаласіць хацелася, кал i ніхто не ішоў насустрач, а з кожным сусрэчным віталася, нібы i весела:

— Добры дзянёк!

А то i пагаворыць, прыпыніўшыся...

— Дитя мое, ты по вере или безопасности ради?

Так спытаўся той поп, сам-насам у ягоным доме.

І яна адказала яму прастадушна:

— Безопасности... батюшка...

— Умница,— сказаў ён, пажылы ўжо, трохі пасівелы чалавек, у чорнай расе, з вялікім крыжам на грудзях. Такі далёкі i смешны, нават агідны ў яе... зусім яшчэ недалёкім па часе, а так жа далёкім па горы, па вопыце школьным ды камсамольскім мінулым.

Ён ахрысціў яе дзяўчынак, i гэта дапамагло ёй ад крыта хавацца далей, пакуль не забрал! ў лес партызаны. Той, з акружэнцаў, з кім яна спачатку пазнаёмілася, каму дапамагала як сувязная, а потым паверыла ў шчырасць яго, палюбіла i стала жонкай.

Гадоў з дванаццаць пасля вайны, калі ўжо