Янка Брыль - Сцежкі, дарогі, прастор

Ен пайшоў, калі ўсе яшчэ спалі, адна толькі гаспадыня ўстала. Надзеў свае даспехі, якія мы ўчора развесілі каля гарачай грубы, i пайшоў, ужо зусім у цвярозай няёмкасці.

Калі б не мой позні агеньчык, хлопцу было б вельмі дрэнна. У сваёй упартай упэўненасці знайсці спачатку дарогу, а потым якое жыллё, ён брыў наслепа — якраз туды, у той бок, дзе за вёскай (братава хата наводшыбе) пачыналіся крутыя ўзгоркі, сярод якіх, наўпоперак — глыбокія, "воўчыя" яры...

Я не запомніў, чый ён у сваёй вёсцы, за шэсць кіламетраў ад нашай, а ён ні ў мяне, ні ў братавай не спытаўся, хто мы, хто тут жыве. I гэта яшчэ лепш. Проста помніцца. Вось ужо i шаснаццаць гадоў.

1977

Пажылая санаторная медсястра, што мо-, лада, дабрадушна смяецца, расказвала ўчора, як яна ў вайну, дзяўчом, крала ад іхняй каровы траву i карміла салдацкага каня, што паваліўся, зняможаны, за апошнім домікам ix ускраіннай вуліцы, калі нашы адступалі ў горы.

Спачатку конь еў лежачы, а потым дзяўчынка прыйшла i радасна здзівілася, што ён устаў i жуе ўжо стоячы. А на наступны дзень ён пайшоў следам за ёю, хоць i не клікала, да ix дахаты. І маці тады, нарэшце, даведалася, куды яе малая ўсё бегала i не прызнавалася, колькі ў яе не пытайся.

— A немцаў тут, у Сочы, не было. Толькі бой быў у гарах i потым па рацэ плылі трупы. Нашы i іхнія...

Пасля таго каня забралі чырвонаармейцы, ужо наступаючы. І яна, малая, так плакала, што камандзір сказаў: "Не рад, што i бяру яго!.."

Ужо тым часам цешча i бабуля, а кажа, што каня, відаць, забілі, бо каб жывы застаўся, дык прыбег бы да яе.

І гэтая яе "дзіцячасць" добра спалучаецца з вясёлым, чыстым смехам.

А жылося нялёгка, пакінутай мужам, з двойкай малых дзяцей.

1978

Гэта адно — упершыню захапляцца ці зноў i зноў, праз гады, тыдні, дні любавацца зялёнымі, шэрымі, белавяршыннымі гарамі, бачачы ix толькі звонку, здалёк ці зблізку, а то i глыбока ўнізе з сонечнага самалёта.

І другое — бачыць ix, горы, пасля таго, як ты пабываў у ix... так, у ix усярэдзіне.

Такое было ў мяне ў Новаафонскай пячоры.

Як я слухаў раней пра гэта, не раз i не два, як мог звязваць такое з манастыром, з пячорамі пустэлькаў, а не з падзямеллем, скажам, старой Вялічкі? Toe, польскае, з дзівоснай саляной капліцай, зробленай двума братамі-шахцёрамі, дзе i скульптура, i люстры, i саляныя азёры, дзе дыхаецца так прасторна, на ўсе грудзі,— тое ўспаміналася мне пад зямлёй, аднак жа грузінскае, новаафонскае не параўнаць па размаху, па нерукатворнасці ўсёй падземнай красы. З яе высознымі, да ста метраў, скляпеннямі, таямнічым бяздоннем возера, далека ўнізе пад масткамі, казачнай застыгласцю кальцытавага вадаспаду, сталактытавых i сталагмітавых векавых утварэнняў, фантастычнага прыроднага майстэрства — незнарокавага, геніяльнага між іншым...

Ну, i легка ўзмоцнены мікрафонам голас экскурсаводкі з грузінскім акцэнтам, i грузінская музыка, песня, сваячка горнага рэха, песня i музыка, што так прыемна гаворыць пра веліч мал ora (колькасна) народа...

Зрэшты, i немец Бах таксама добра гучыць пад зямлёй, у гарах, у ix глыбіні, яшчэ раз гаворачы пра несмяротнасць сапраўднага.

1978

Зноў думалася пра тое дзеўчаня, што недзе ў летняй палескай вёсцы паказвала нам дарогу ў другую, патрэбную вёску, i развесяліла нас, расчуліла незвычайным словам.

— Вам трэба туды, за магазін, вы туды завірочвайце!

Не толькі словам развесяліла, расчуліла...

Адзін з нас зняў дзяўчынку там, дзе мы спынілі яе,— каля плоціка, за якім, над якім узвышалася пірамідка помніка, каля яшчэ адной магілы, ужо не закатаваных гітлераўскімі карнікамі старых, жанчын i такіх, як гэтая малая, а салдацкага, нават сімвалічнага, па тых, што палеглі не дома.

Гадоў дзяўчынцы каля дзесяці, а можа, i трохі больш. Босыя ножкі, вельмі старанна стуленыя ступачкі, светла-стракатая караткаватая сукеначка, просценька мілы, пасур'ёзнелы перад аб'ектывам тварык. Яшчэ адны чыстыя, ясныя вочы народнай несмяротнасці.

Дакор многаму, што было раней...

Трывога: а што ж будзе з такімі, з наступнымі?

Адно, здаецца, убачыў у тых вачах, а другое — адчуў.

Але ж i радасць была ў нас,— нібы вады крынічнай напіліся. Бо спатканне такое — пасля новых ды новых жахлівых расказаў у папярэдняй вёсцы, сённяшняй, i ва ўчарашніх, пазаўчарашніх...

У нашай кнізе "Я з вогненнай вёскі...", да якой мы тады рыхтаваліся, дзяўчынцы гэтай месца не знайшлося. Нават на здымак з адпаведным подпісам, пра што мы, калі ўжо ехалі адтуль, пагаварылі. Во здымак, як тут ні шкадуй, узяў ды... не надта ўдаўся.