Іван Шамякін - Петраград — Брэст

— Што вы!

— Ну, вось што, таварыш камандзір. Ідзіце займайцеся сваімі справамі. Малака я вашай...

— Міры,— падказаў ён.

— ...вашай Міры я сама прынясу. Мяне, праўда, не любіць пані начальніца. Набрахалі ёй, што, пакуль яна была ў бежанцах, я круціла з яе Пятрасам. Вот жа языкі! Не верце. Вельмі мне трэба яе лысы літвін! Які з яго мужчына! Стары дзед. Ну, з Альжбетай я дамоўлюся. Будзе прычына пагаварыць з ёй па душах. Так што ідзіце вучыце нашых страляць з кулямёта.

Багуновіч не ведаў, як дзякаваць.

Стася адмахнулася ад яго падзяк: маўляў, панскія штучкі! Але адчувалася, што па вуліцы ідзе з ім не без гонару, пазірала на вокны і, мабыць, шкадавала, што яны замерзлыя і мала хто ўбачыць, што яна гуляе з камандзірам палка.

А Сяргей расчулена думаў: недарэмна маці часта казала, што свет не без добрых людзей, і верыла, што гэта сапраўды так. Ён таксама пачынае верыць гэтаму нават тут, ка вайне. Выпадковая сустрэча памагла яму. Аднак пра мёд і масла сказаць не адважыўся. Падумаў, што Стася можа ўзяцца дастаць і такія ласункі. З яго боку гэта была б бесцырымонная эксплуатацыя яе дабрыні.

Спраў у яго сапраўды было многа. Як у дабрыню людзей, ён гэтак жа пачынаў верыць у сілу слова. Паназіраўшы, не мог не згадзіцца: у тым, што ў палку амаль спынілася самадэмабілізацыя і салдат засталося больш, чым у суседніх палках, немалая заслуга сухотніка Сцяпанава, які з раніцы да вечара — у ротах, ва ўзводах, спакойна, настойліва пераконвае салдат, што рэвалюцыю мала зрабіць — яе трэба абараніць ад ворагаў, знешніх і ўнутраных. Хораша ў яго атрымоўваецца, доказна. Пасля яго простыя словы як бы замацоўвае Міра сваімі палымянымі прамовамі аб сусветнай рэвалюцыі, аб будучым грамадстве роўнасці і брацтва, тлумачэннямі навуковага сацыялізму, прац Маркса, Леніна.

Сяргей амаль не ведаў іх прац, акрамя хіба апошніх газетных артыкулаў Леніна, але са сваёй адукацыяй і вопытам не мог не ўлаўліваць супярэчнасці ў Мірыных разважаннях. Калі звяртаў на гэтыя супярэчнасці яе ўвагу, яна ўпарта не згаджалася, называла яго апартуністам, меншавіком (меншавік для яе было самае абразлівае слова), аднак пасля ўпотай пакутліва шукала адказы на яго хітрыя і складаныя пытанні. Ён адчуваў, наколькі драматычныя яе пошукі, сумненні. Такую душэўную драму яна перажыла пасля сустрэчы з Троцкім у вагоне. Да таго нярэдка спасылалася і на Леніна, і на Троцкага, ставіла іх імёны побач. Пасля ён ні разу не пачуў з яе вуснаў імя наркома па замежных справах. Міра яўна страціла веру ў яго высокі аўтарытэт.

Салдаты, магчыма, не вельмі ўнікалі ў навуковыя глыбіні, але пафас гэтай маленькай дзяўчыны, яе вера ў тое, пра што яна расказвала — будучыня ў яе расказах выглядала казачнай,— захаплялі іх, натхнялі, падтрымлівалі аслаблены дух.

Паступова сам ён зрабіўся амаль такім жа агітатарам, як Сцяпанаў і Міра. Праўда, у яго не было іх красамоўнасці і пераконанасці ў бальшавіцкай праўдзе, але затое ў яго была іншая перавага — веданне вайсковай справы і псіхалогіі салдата. Салдаты, безумоўна, паважалі яго і Пастушэнку за тое, што ў такі час, калі армія рушыцца, развальваецца, яны, афіцэры, як капітаны карабля, які тоне, да канца застаюцца на баявым мосціку разам з камандай і застануцца, напэўна, нават тады, калі апошні радавы пакіне свой пост. Нялёгка пры такім становішчы матросы пакідаюць свайго капітана. Так, напэўна, і салдатам нялёгка пакінуць камандзіра, які, ведаюць, шчыра клапаціўся пра іх.

У тым, што даручаны ім участак фронту ахоўваецца цалкам баявымі батальёнамі і ротамі, хоць і моцна парадзелымі, не ў меншай меры, чым слова, мела значэнне і тое, што неяк удавалася карміць людзей.

Было і яшчэ адно. Багуновіч нялёгка адважыўся ўзброіць мясцовы сялянскі атрад. Аднак з'яўленне такога атрада, страявая вучоба хлопцаў у лапцях і кажухах, заняткі на стрэльбішчы, далей ад лініі фронту — каб немцы не заяўлялі пратэсты з-за страляніны,— усё гэта на дзіва ўзняло дысцыпліну. Цяпер Багуновіч аддаваў атраду Рудкоўскага не менш увагі, чым уласнаму палку.

У той дзень ён паабяцаў Антону асабіста правесці колькі заняткаў па кулямёту «Максім», навучыць разбіраць, збіраць, наладзіць, калі «заесць» затвор.

Падмануць Рудкоўскага і чырвонагвардзейцаў ён не мог. Ды як пакінуць Міру на доўгі час? А галоўнае — дзе дастаць мёд і масла? Паехаць за дванаццаць вёрст у мястэчка? Але наўрад ці можна там купіць дарагі харч у такі галодны час.

Самы надзейны адрас — Бульба-Любецкі. У эсэра заўсёды ўсё ёсць. Але Багуновіч ведаў, якім чынам яно дастаецца: з навакольных сялян, з яўрэяў-местачкоўцаў Бульба збірае даніну. Гэта аддае рабаўніцтвам. Але Бульба апраўдвае сябе тым, што бярэ з багатых. «Экспрапрыюю экспрапрыятараў»,— смяецца ён. Аднак полк яго ад такой «экспрапрыяцыі» разлажыўся. Учора камандзір трэцяга батальёна Берасцень данёс, што на ўчастку «бульбаўцаў» пярэдняя лінія акопаў нікім не ахоўваецца. Устрывожыла гэта іх з Пастушэнкам. Дамовіліся, што нехта з'ездзіць да суседа, каб высветліць абстаноўку.