Іван Шамякін - Петраград — Брэст

Гаспадыня паставіла крэсла так, што, калі сеў, Сяргей скалануўся, сцяўся: з бакавой сцяны над камодам на яго глядзела Міра — з вялікай фатаграфіі, на якой яны зняліся трое — дзве сястры і брат. Здымак быў зроблены ў лепшай мінскай фатаграфіі братоў Вронскіх, якія ўмелі рабіць, як казалі абывацелі, «жывыя карціны» — натуральныя па кампазіцыі. Клара была, можа, залішне сур'ёзная, а Навум у чыгуначным адзенні і Міра ў гімназісцкай форме, здавалася, вось-вось пырснуць смехам, толькі што апарат прымушаў на міг нерухома застыць.

Вось гэтак жа, па-дзіцячаму гарэзліва, яна стрымлівала смех перад суровым Сцяпанавым, якога паважала і баялася. А перад Пастушэнкам смяялася на поўны голас, бо ведала, што старому палкоўніку падабаецца, як яна смяецца. Уявіў яе жывую. Падумаў, што нікога з іх траіх няма ўжо,— і горла сціснула спазма, да вачэй падступілі слёзы.

«Божа мой! — замаліўся ён.— Толькі б не разрыдацца, як дома, за сталом».

Адчуваў, як глядзіць на яго Клара — вачэй не зводзіць. Баяўся павярнуць галаву ў яе бок. І на сцяну баяўся глядзець. Аднак не мог не глядзець.

Марыя Міхайлаўна таксама ўгледзела партрэт, зразумела, што адчувае, што перажывае сын, і сачыла за ім са страхам. Не вельмі нават чула, што казала гаспадыня.

— Дык што пані хоча заказаць? Калі пані мае свой матэрыял, то я пацалую пані ручкі. Вы думаеце, у наш час так лёгка знайсці заказчыка? Каму што трэба шыць? І з чаго? Фунт хлеба няма за што купіць, пуд бульбы... А гэтыя басякі ядуць, што перад пагібеллю. Ім толькі давай, толькі давай!

Марыя Міхайлаўна не адказала, што яна хоча заказаць, не гатова была адказаць, бо не ведала, што іх прымуць за заказчыкаў. Яна са страхам думала: «Божа! Як цяжка сказаць вось так адразу страшную праўду». Усе Лёліны прыдумкі, як падрыхтаваць Мірыных бацькоў, сясцёр, братоў да трагічнага паведамлення, здаваліся цяпер не толькі наіўнымі, але і зусім непрыгоднымі.

Маці яшчэ верыць, што яны прыйшлі, каб нешта пашыць, яна радуецца магчымаму заказу, а вунь тая дзяўчына, безумоўна, здагадваецца, што прыйшлі яны з іншым: у вачах яе страх.

Сары захацелася паказаць, колькі іх, дзяцей, і як нялёгка іх карміць, і яна нечакана гучна паклікала:

— Фаня! Соня! Лейба! Ходзьце да мяне!

З двух вузкіх дзвярэй, завешаных палінялымі плюшавымі занавескамі, выйшлі дзеці, адзін за адным. Выйшлі па-даросламу паважна, стрымана. Першай з'явілася кучаравая дзяўчынка гадоў васьмі, пэўна, маміна любіміца, бо больш смела, чым іншыя, наблізілася да маці, і Сара ласкава пагладзіла яе па галаве. За ёй — хлопец гадоў трынаццаці, кульгавы, не па-дзіцячаму пануры, пасля — дзяўчынка такога ж узросту, можа, на год маладзейшая. Яна смела агледзела гасцей і грэбліва ўсміхнулася: маўляў, з-за чаго наладжваецца парад? Чацвёрты быў зусім малы, гадоў пяці, у дзявочым плацці, хоць відно было па абліччы, па стрыжцы, што хлопчык. Ён таксама падышоў да маці, і яна таксама пагладзіла яго па галаве.

Дзеці былі прывучаны да строгай дысцыпліны, ім, пэўна, забаранялася з'яўляцца ў прысутнасці заказчыкаў. Аднак яны прывыклі да заказчыкаў і асаблівай цікавасці не выяўлялі. Іх хіба здзівіла: навошта маці паклікала іх?

Сара ўпікнула дванаццацігадовую:

— Як ты надзела Лёву? Ай-яй. Сорамна перад людзьмі. Ты не магла надзець яму штонікаў? — і да Марыі Міхайлаўны: — Я вам скажу: іх нялёка накарміць, але яшчэ цяжэй навучыць. Аднак калі пані думае, што гэта ўсе, то пані памыляецца. Акрамя тых дваіх, што вылецелі з-пад матчынай спадніцы... па кім баліць матчына сэрца, двое басякоў дзесь на коўзанцы дадзіраюць апошнія боты, апошнія штаны. Дык што пані хоча заказаць? — і, не чакаючы адказу, раптам — да Багуновіча: — Пан не можа адвесці вачэй ад тае карціны?

Сяргей уздрыгнуў, павярнуўся, затуманенымі вачамі глянуў на Мірыну маці. Яго трохі раздражняла, што яна так многа гаворыць. Словы, словы... Навошта? Яму хацелася пасядзець моўчкі перад яе партрэтам. Але каб толькі моўчкі. Каб ніхто не пачуў, не ўбачыў, не зразумеў. Акрамя маці. Яго маці. А яе маці? Як ён можа раздражняцца супраць яе?

— Дык я вам скажу. Гэта такі карцінка! Я сама сяджу за машынкай ці з іголкай і гляджу на яе — не нагляджуся. І — што вы думаеце? Часам плачу.

У Багуновіча зноў горкі камяк захраснуў у горле.

— Мае старэйшыя. Гэтую басячку, у якой у галаве ўжо жаніхі...

— Мама! — ужо абурана крыкнула Клара.— Ды сціхніце вы!

— Вы бачылі? Яна хоча заткнуць матцы рот. Няхай пані скажа: хіба было такое, калі мы з вамі мелі па столькі гадоў, колькі ёй? Мая матка агрэла б мяне папругай... Той прыгажун — гэта наш сын. Нядаўна яго называлі Навум Навумавіч. Хто? — Сара панізіла голас амаль да шэпту: — Вядомыя бальшавікі... Не, я проста хацела сказаць, што гэта такі галава, мой Навум! Але басяк. Хіба я кажу няпраўду? Мы са старым Навумам парвалі ўсе жылы, пасляпілі вочы і пакалолі пальцы, каб паслаць яго вучыцца. Калі пані думае, што гэты басяк скончыў вучылішча, то пані памыляецца. Ён заняўся рэвалюцыяй... пачаў бунтаваць супраць дырэктара. Тады яго вытурылі адтуль. З шумам, з гамам. Дык ён пайшоў у дэпо. Ён рашыў стаць пралетарыем. Ха! Быццам пралетарый — граф, князь. Нас з бацькам ён называў дробнымі буржуямі. Як вам гэта падабаецца? Я — буржуйка, ды яшчэ дробная. Пані скажа, што я дробная? — Сара ахапіла рукамі сваю постаць, ёй захацелася пажартаваць. Але Марыі Міхайлаўне было не да жарту, яна разумела, што свацця яе падыходзіць да расказу пра Міру, што ўсім, што сказала дагэтуль, яна як бы падводзіла да таго, каб расказаць нешта незвычайнае пра старэйшую дачку. Што яна скажа? Пахваліць? Асудзіць? Хоць, па сутнасці, яна нікога з дзяцей не асуджае, а слова «басяк» у яе любоўна-ласкальнае. Аднак што б яна ні сказала — Сяргею аднолькава будзе балець.