Іван Шамякін - Петраград — Брэст

— Пагаварыць удалося толькі з вартавымі.

— Які ў іх настрой?

— Немцы народ асцярожны. Аднак салдаты адкрыта выказваліся за мір. Вайна ім абрыдла. Пра перамір'е яны гавораць, як пра свята.

— Так-так,— Ленін стаяў, трымаючы ў руках канверт. Але Крыленку здалося, што Леніна ў гэты міг больш цікавіць абстаноўка на фронце, чым нямецкі адказ. Мікалая Васільевіча гэта здзівіла.

— Што на лініі фронту?

— Калі ішлі туды, мы не бачылі яе, лініі фронту. Прайшлі з белым сцягам. Нашы часці адступалі хаатычнай масай, многа салдат было без зброі. А калі ўчора ўвечары пераходзілі назад, у раёне Пскова грымела артылерыя. Немцам ледзь удалося дамовіцца з нашым камандаваннем, каб перадаць нас. Прызнаюся, я нават баяўся, каб не падстрэлілі свае...

— Чыя грымела артылерыя? Наша? Нямецкая?

— Ішла дуэль. Як франтавік, я гэта добра пачуў. Гарматы білі з двух бакоў.

— Моц... моц нашай артылерыі вы пачулі?

— Думаю, з нашага боку біла не менш ствалоў.

Ленін заклаў рукі назад, як бы схаваўшы канверт.

Яму не цярпелася хутчэй прачытаць нямецкія ўмовы. Але не мог ён не распытаць чалавека, які толькі што быў на лініі фронту. Няхай на тым баку яму мала што ўдалося ўбачыць. Але агульную абстаноўку такі вопытны вайсковец не мог не адчуць.

— Гэта выдатна, калі ў нас біла не менш ствалоў,— павярнуўся Ленін да Крыленкі, — Немцам трэба даць зразумець, што ў нас ёсць сіла для супраціўлення,— і зноў гэтак жа хутка падышоў да Турчана, працягнуў руку: — Дзякую вам, таварыш. Перадайце маю падзяку салдатам, якія суправаджалі вас. Адпачывайце. Мікалай Васільевіч, выдайце таварышам двайны паёк. І два дні поўнага адпачынку.

Турчан, па-армейску казырнуўшы, выйшаў.

Ленін узняў канверт, прачытаў адрас:

— «Ураду Расіі». М-да, лаканічна. І невыразна.

Уважліва агледзеў пячаткі і раптам перадаў канверт Гарбунову.

— Распячатайце.

А сам пайшоў за стол. Аднак не сеў у рабочае крэсла, застаўся стаяць, насцярожаны, напружаны, як бы чакаючы нападу ворага.

Гарбуноў глянуў на стол, спыніў позірк на касцяным нажы, якім Уладзімір Ільіч разразаў кніжкі, раскрываў канверты. Але сакратару здалося, што гэты нож непрыгодны, каб раскрыць такі незвычайны засургучаваны пакет. Ён сказаў:

— Я вазьму нажніцы,— і пайшоў у пакой сакратарыята.

Ленін і Крыленка паглядзелі адзін на аднаго.

Уладзімір Ільіч сказаў з горкай усмешкай:

— Сядайма, Мікалай Васільевіч. Прысутнічаем не пры ўрачыстым акце,— і паказаў вачамі на канверт: — Што, па-вашаму, тут?

— Горшы ультыматум.

— Так, вы маеце рацыю. Умовы, безумоўна, жорсткія. Але мы вымушаны будзем прыняць іх.

Тэкст быў надрукаваны гатычным шрыфтам, што, безумоўна, падкрэслівала дзяржаўную важнасць і, можа, нават пагрозу — так пісалі свае ноты прускія князі. Тэкст змясціўся на дзвюх старонках. Нямецкая лаканічнасць.

Ленін умеў чытаць нямецкія кнігі гэтак жа хутка, як і рускія. Аднак сачынёны Кюльманам і Гофманам і ўхвалены кайзерам дакумент чытаў з дзіўнай запаволенасцю. З дзіўнай для Гарбунова, які штодня бачыў, як Старшыня Саўнаркома прачытвае паперы.

Гарбуноў і Крыленка з трывожнай сцішанасцю сачылі за выразам твару Уладзіміра Ільіча. Бачылі, як з'яўляліся на яго шырокім ілбе ўсё новыя зморшчыкі, як яны паглыбляліся; пакутліва, як у чалавека, якому раптам вельмі забалела, скрывіліся вусны. Але толькі на міг. Следам за выразам болю твар набыў суровасць.

Скончыўшы чытаць, Ленін ударыў далонню па ультыматуме, і на нямецкай паперы пальцы яго сціснуліся ў кулак.

— Во дзе вылезла морда імперыялістычнага драпежніка! — імкліва падняўся, узяў лісты ў рукі, узмахнуў імі.— Вы паслухайце, што яны патрабуюць,— але не стаў перакладаць па тэксту, сказаў сваімі словамі: — У дадатак да брэсцкіх умоў нямецкія мілітарысты патрабуюць усю Прыбалтыку, палавіну Беларусі. Яны вымушаюць нас заключыць мір з Цэнтральнай радай і вывесці ўсе войскі з Украіны і Фінляндыі. Мы павінны дэмабілізаваць старую армію і ўсе часці новай, Чырвонай... Ах, мярзаўцы! Усе караблі нашых флотаў, Балтыйскага, Чарнаморскага, у Ледавітым акіяне, раззброіць. Каре, Батум і Ардаган аддаць Турцыі і прызнаць адмену турэцкіх капітуляцый. Яны патрабуюць бяспошліннага вывазу нашай руды і хлеба. І ў дадатак — кантрыбуцыі, якую прыкрываюць формулай — за ўтрыманне ваеннапалонных і на пакрыццё страт прыватных асоб. Вярні, Савецкая Расія, нямецкім баронам тое, што адабрала ў іх рэвалюцыя. Усе гэтыя ўмовы мы павінны прыняць на працягу 48 гадзін і неадкладна выслаць дэлегацыю ў Брэст-Літоўск. За тры дні падпісаць там гэты архіцяжкі мір і за два тыдні правесці ратыфікацыю яго. Вось што, таварышы, патрабуюць ад нас нямецкія імперыялісты! — сказаў Ленін апошнюю фразу не разважліва, а як бы з трыбуны, перад вялікай аўдыторыяй, і сеў у крэсла. Пацёр пальцамі скроні — забалела галава. Сказаў голасам, поўным горычы: