Іван Шамякін - Петраград — Брэст

— Так, новыя ўмовы ў дзесяць разоў горшыя, у дзесяць разоў цяжэйшыя, больш унізіцельныя за цяжкія і нахабныя брэсцкія ўмовы. А хто ў гэтым вінаваты? — глянуў на Крыленку і Гарбунова, нейкі міг як бы пачакаў адказ, але адказаў сам, з гневам: — У гэтым вінаватыя ў адносінах да вялікай Расійскай Савецкай Рэспублікі нашы гора-«левыя» Бухарын, Ломаў, Урыцкі, іх кампаньён Троцкі... Ім давалі брэсцкія ўмовы, а яны адказвалі фанфаронствам і выхваленнем, яўным авантурызмам. І да чаго давялі? Не, адказнасці за гэта ім з сябе не зняць! — узяў нямецкі адказ, працягнуў Гарбунову, сказаў зусім іншым голасам — добрым, дзелавітым: — Мікалай Пятровіч, Чычэрыну — для перакладу. Архітэрмінова! Праз паўгадзіны збярэцца Цэнтральны Камітэт. Пазваніце Стасавай.

Застаўшыся адзін, Уладзімір Ільіч мінуты тры хадзіў па кабінеце ў глыбокай задуме. Потым сеў да стала, памакнуў пяро ў чарніліцу, буйнымі літарамі напісаў: «Мір ці вайна?», падкрэсліў загаловак дзвюма рыскамі.

Пяро ляцела з хуткасцю думкі: «Адказ германцаў, як бачаць чытачы, ставіць нам умовы міру яшчэ больш цяжкія, чым у Брэст-Літоўску. І тым не менш, я абсалютна перакананы ў тым, што толькі поўнае ап'яненне рэвалюцыйнай фразай здольна штурхаць сяго-таго на адмаўленне падпісаць гэтыя ўмовы. Іменна таму я і пачаў артыкуламі ў «Правде» (за подпісам Карпаў) аб «рэвалюцыйнай фразе» і аб «каросце» бязлітасную барацьбу з рэвалюцыйнай фразай, што я бачыў і бачу ў ёй цяпер найбольшую пагрозу нашай партыі (а значыцца, і рэвалюцыі)».

Праз паўгадзіны артыкул быў гатовы. Ён канчаўся словамі: «Няхай ведае ўсякі: хто супраць неадкладнага, хоць і архіцяжкага міру, той губіць Савецкую ўладу.

Мы вымушаны прайсці праз цяжкі мір. Ён не спыніць рэвалюцыі ў Германіі і ў Еўропе. Мы прымемся рыхтаваць рэвалюцыйную армію не фразамі і воклічамі (як рыхтавалі яе тыя, хто з 7-га студзеня не зрабіў нічога для таго нават каб паспрабаваць спыніць нашы войскі, якія бягуць), а арганізацыйнай работай, справай, стварэннем сур'ёзнай, усенароднай, магутнай арміі».

Ленін выступіў першы — пасля таго, як Свярдлоў зачытаў рускі тэкст нямецкага ультыматуму, і пасля таго, як Троцкі з выглядам мудрага знаўцы паразважаў: сорак восем гадзін, што дадзены на адказ, канчаюцца заўтра ў сем гадзін раніцы. Для чаго былі яму гэтыя інфармацыйныя разважанні? Ці не для таго, каб даць «левым» сігнал — зацягнуць дыскусію да заўтра і такім чынам сарваць прыняцце нямецкіх умоў.

Ленін падумаў пра гэта. Але больш за ўсё Уладзіміра Ілыча абурыла, з якімі поснымі і спакойнымі выразамі на тварах выслухалі ультыматум праціўнікі міру, быццам гэта была звычайная інфармацыя, якую можна паслухаць і забыць. Няўжо людзі не разумеюць, што трэба неадкладна вырашаць — жыць Савецкай уладзе ці быць растаптанай ботамі кайзераўскіх салдат. А вунь Дзяржынскаму ажно заняло дыханне, відаць, сціснула грудная жаба. Збялела Елена Дзмітрыеўна Стасава, рука, якой пісала пратакол, прыкметна трымцела.

Ленін цяжкавата падняўся, хоць на пасяджэннях ЦК часта выступалі седзячы, як і на пасяджэннях Саўнаркома.

Голас Уладзіміра Ільіча быў як бы трохі ахрыплы, так ён часам гучаў у канцы доўгіх і палымяных прамоў, аднак роўны і знешне спакойны. Але сказаў Ленін з той унутранай непахіснай рашучасцю, якую большасць прысутных добра ведалі. Сказаў тое, што гадзіну назад напісаў у артыкуле «Мір ці вайна?».

— Месяц назад у сваіх тэзісах аб міры я пісаў, што калі мы адмовімся падпісаць той мір, які нам прапануюць, то мацнейшыя паражэнні прымусяць Расію заключыць яшчэ больш нявыгадны сепаратны мір. Выйшла яшчэ горш, бо наша адступаючая і дэмабілізуючаяся армія зусім адмаўляецца ваяваць. Толькі нястрымная фраза можа штурхаць Расію пры такіх умовах, у такі момант на вайну. Я заяўляю, што ні секунды не застануся ні ва ўрадзе, ні ў ЦК, калі палітыка фраз возьме верх. Я буду змагацца супраць тых, хто сваім бяздумным фразёрствам губіць рэвалюцыю. Рэвалюцыйныя партыі, якія строга трымаліся рэвалюцыйных лозунгаў, многа разоў ужо ў гісторыі захворвалі рэвалюцыйнай фразай і гінулі ад гэтага. Мы вымушаны прайсці праз цяжкі мір.

Ультыматум Леніна быў выбухам бомбы. Уміг змяніліся ўсе твары. Цяпер ні ў каго не было ўжо робленай раўнадушнасці: маўляў, колькі разоў гаворым пра адно і тое ж, абвясцілі б «рэвалюцыйную вайну» і ўсе ганяліся б канкрэтнай справай.

На тварах розных людзей адбіліся самыя розныя пачуцці: здзіўленне, ашаломленасць, спалох, трывога, як паводзіць сябе, што сказаць, што зрабіць? Пераможна ўсміхнуўся адзін Ломаў, якому да канца жыцця будзе сорамна за гэтую ўсмешку і за словы, якія ён скажа крыху пазней.