Іван Шамякін - Сцягі над штыкамі

— Тры крокі ўперад! Шагам арш! — закамандаваў Ягашын.

Былы рабочы выйшаў зусім не па-вайсковаму — зрабіў не тры крокі, a некалькі кароткіх, без каманды павярнуўся, усміхнуўся строю. Тут жа падскочыў ваенны жандар i надзеў яму наручнікі. Салдаты загудзелі. Павел усміхнуўся: было відаць, што нічога іншага ён не чакаў i што арыштоўвалі яго не ўпершышо.

На салдацкае абурэнне ротмістр адказаў камандай, i казакі выхапілі шаблі, гатовыя кінуцца на бяззбройных i секчы чалавечыя галовы.

Між тым, афіцэр-жандар, не выказваючы, не ў прыклад Ягашыну, ніякіх пачуццяў, ніякіх гнеўных слоў, на выгляд абыякавы да ўсяго, назваў іншыя прозвішчы. Ляскалі замкі ланцугоў.

Хто наступны?

Левафланговы, маленькі, я стаіўся, замёр, а сэрца калацілася, як у злоўленага птушаняці. Чакаў, што наступны будзе:

— Жмянькоў!

Баяўся арышту i адначасова хацеў, каб паклікалі i мяне. Няхай убачыць батальён, што я не дзяншчык, не лакей у капітана, што я... во які я!..

Так біліся, змагаліся два пачуцці ў маім трапяткім сэрцы — страх i рашучая адвага. Я нават падумаў: ці не выйсці самому i сказаць: «Я з імі!» Здзівіць i сваіх салдат, і Залонскага, i казакоў, i жандараў.

Адзін з тых, каго арыштавалі, закрычаў:

— Завошта, ваша благароддзе? Што я зрабіў? Я ж не гітатар! Я нікога не падгаворваў. A ў атаку адзін не пабяжыш! Як людзі, так i я.

Жандарскі падпалкоўнік загадаў адвесці баязліўца ўбок, наручнікі яму не надзелі. Тады я зразумеў, якім чынам могуць вырываць паказанні ў арыштаваных, i мне не хацелася больш апынуцца сярод ix.

Афіцэр назваў прозвішча малодшага унтэр-афіцэра Галадушкі — ніхто не адгукнуўся. Івана Свірыдавіча не было ў страі.

Узняўся вэрхал. Спакойны падпалкоўнік ажно падскочыў i загрымеў на ўсё наваколле. Лаяўся страшэнна.

— Уцёк?.. Куды? Калі? Во хто галоўны! Дзе вашы вочы былі, лапухі акопныя? Злавіць! 3-пад зямлі дастаць! Агледзець усе траншэі, бліндажы! Прачасаць кусты! Пазваніць у штаб, каб правяралі на дарогах! У вёсках! Бачыце, ідыёты, як робяць сацыялісты-завадатары? Вас, шэрае быдла, падвёў пад абух, а сам, напэўна, з немцамі шнапс п'е.

У маім сэрцы ў тую хвіліну таксама варухнулася нешта нядобрае. Я першы здагадаўся, што «забастоўка» — непрыкметная работа Івана Свірыдавіча i яго сяброў, што ў батальёне, ён, бадай, галоўны. I што ж выходзіць? Заварыў кашу, а сам у кусты? Няхай расплачваюцца іншыя?

Жандары кінуліся назад у акопы. Ротмістр Ягашын паслаў казакоў прачасаць сасняк, у якім стаялі батальённыя тылы. Падпалкоўнік больш нікога не арыштоўваў. Чакаў. Хадзіў перад строем. Спытаў:

— Ён галоўны падбухторшчык?

Строй маўчаў. Афіцэр павярнуўся да арыштаванага, які прасіў літасці.

— Ён цябе падбухторваў? Пісар Галадушка?

— Не, ваша благароддзе. Ён не з нашай роты.

— А хто?

— Не помню. Усе гаварылі.

— Не помніш? Чым табе адбіла памяць? У мяне ты ўсё ўспомніш! — I да строю: — А вы будзеце каяцца, што паверылі кайзераўскаму шпіёну. Ды позна будзе.

Івана Свірыдавіча прывялі з акопаў пад дуламі рэвальвераў i карабінаў. ВялІ жандары i казакі. Як вялікага злачынцу. Афіцэр убачыў — адразу ўзбадзерыўся, павесялеў, падкруціў вусы.

— Вось ён, галубок. Не ўдалося пераляцець да немцаў.

Пайшоў насустрач, як бы жадаючы радасна павітаць. Сустрэліся якраз каля левага флангу строю, проці мяне. Падпалкоўнік грымнуў:

— Дзе быў, морда?

Іван Свірыдавіч адказаў спакойна, з усмешкай:

— У каго з нас яна большая, пан жандар? Тоўсты афіцэраў карак наліўся крывёю. Голас сарваўся да віску:

— Маўчаць!

Іван Свірыдавіч зноў усміхнуўся.

— Вам жа будзе больш турбот, к ал i я зусім змоўкну.

— Ах, вунь ты якая цаца! — адразу змяніў голас падпалкоўнік. — Дзе хаваўся?

— Так што, ваша благароддзе, вёў агітацыю сярод казакоў,— далажыў жандар.

— Агітаваў казакоў? — здзівіўся падпалкоўнік. Здзіўленне яго прагучала з такой шчырасцю, што строй варухнуўся, салдаты выцягнулі шыі, каб убачыць Івана Свірыдавіча. Ротмістр Ягашын уздыбіў перад ім каня, замахнуўся бізуном, але... не ўдарыў.

— Ты паспеў пагаварыць з казакамі? — дапытваўся падпалкоўнік, як бы не верачы яшчэ.

— Трэба ж было ім расказаць праўду.

— Якую праўду? — закрычаў Ягашын.

— Якой вы ніколі не скажаце, ротмістр.

— Я для цябе — ваша благародзіе, хам!

— Якое ў вас благародзіе! — пагардліва махнуў рукой Іван Свірыдавіч i, абмінуўшы афіцэраў, павольна пайшоў уздоўж строю да арыштаваных сяброў сваіх.

Назаўсёды асталіся ў памяці маёй словы Івана Свірыдавіча. I як ён сказаў ix — смела, з гонарам. I як пайшоў. Як павялі ix, адзінаццаць, пад канвоем, a ўвесь батальён глядзеў услед i ўздыхнуў, што ў адны грудзі, калі постаці схаваліся за ўзгоркам. Я ўздыхнуў з болем i жалем. Да болю прымешвалася кропелька крыўды, што, стоячы так блізка, Іван Свірыдавіч нават не глянуў на мяне.