Іван Шамякін - Сцягі над штыкамі

Між іншым, калі я пачаў трохі разбірацца, што да чаго, то прыкмеціў, што ў размовах, у спрэчках у афіцэрскім коле, за выпіўкай, Залонскі зусім не быў такі манархіст (слова гэтае я пачуў ад прапаршчыка Дакукі), як, напрыклад, ротмістр Ягашын. Той кінуўся на Дакуку з рэвальверам, калі прапаршчык выказаўся з насмешкай пра ваенныя здольнасці — не, не цара! — вялікага князя. Чуць разнялі ix, п'яных. Дзіўна, што Залонскі не паварушыўся, калі яны схапіліся за рэвальверы. Мяне спалохаў яго спакой. Я доўга думаў: няўжо капітан так спакойна пыхкаў бы цыгаркай i не зрушыўся б з месца, калі б Ягашын стрэліў у прапаршчыка?

Але нішто не магло пахіснуць мае адданасці каштану, улюбёнасці ў яго. Дабратой прывязаў ён юнага дзеншчыка. Ды i не аднаго мяне. Дзядзька Яўмен таксама любіў начальніка штаба. «Ента — чалавек»,— казаў ён, i я ведаў, што ў маўклівага тамбоўца вышэйшай пахвалы не было. Пра ротмістра ён казаў: «Ента — гаспадзін, ядрона вош, на высокім кані сядзеў бы, каб грашанятак больш меў, зямелькі, значыцца».

I салдаты любілі Залонскага. Іван Свірыдавіч таксама добра выказваўся пра яго яшчэ тады, увосень, калі я толькі перайшоў. Хоць пазней часам пасміхваўся, калі хто хваліў яго благароддзе^

Аднойчы, не помню, з якой нагоды, разгаварыўся я ў салдацкай зямлянцы, захацелася ведамі пахваліцца, i пачаў я «цёмным салдатам» расказваць пра «святое житие» імператараў расійскіх. Безумоўна, блытаў i хлусіў, упэўнены, што ніхто больш за мяне не ведае.

Паслухаў мяне Іван Свірыдавіч, уважліва гэтак паслухаў i пахваліў: «Малайчына, кажа, добрую памяць маеш; каб пайшоў у навуку, падбіў бы панам абцасы». А пасля пачаў сам расказваць пра тое ж — пра тых жа цароў, пра тыя ж паходы i войны. Але вынікала з яго расказу зусім іншае: ні святымі, ні разумнымі цары не былі, не за праўду i веру ваявалі, а дзеля ўзбагачэння свайго i ўсіх паноў. Цары ды паны багацелі, a мужыкі кроў лілі, касцьмі зямлю ўгнойвалі. Моцна гэта мяне ўразіла — што адно i тое ж можна па-рознаму разумець i тлумачыць. У кніжачках i расказах Залонскага было больш прыгажосці, i яна вабіла, гэтая прыгажосць, бо душа юнацкая ўсё яшчэ прагнула незвычайнага. A ў расказах Івана Свірыдавіча — адчуваў я нутром — праўда, тая праўда, якой не хапала людзям; нездарма салдаты слухалі яго, разявіўшы раты, самі выводзілі гэтую праўду. Іван Свірыдавіч тады яшчэ адкрытых высноў не рабіў: маўляў, я расказаў, а вы думайце, калі маеце галовы. Можа старым салдатам лягчэй было, яны паўздыхаюць, памацюкаюцца i — кожны за сваё. A ў маёй юнацкай галаве доўга немаведама што рабілася! Такая блытаніна, такая каламуць, што сам чорт заблудзіўся б у думках маіх i перажываннях, як у лесе. Сэрца мае разрывалася паміж Іванам Свірыдавічам i Залонскім. Між іншым, добра помню: я паверыў амаль адразу, што мінулыя войны пачыналіся з-за тых прычын, пра якія расказваў Іван Свірыдавіч, а вось што да той вайны, якая забрала ў мяне бацьку, родную хату i самога загнала ў акопы, то чамусьці я доўга ніяк не мог пагадзіцца, нібыта пачалася яна з-за таго, што цары, паны ды буржуі ніяк не маглі падзяліць паміж сабой свет — зямлю, моры, пралівы i людзей. Навошта зямля i як яе дзеляць, гэта я, сялянскі сын, ведаў. Але мае ўяўленне аб вялікім свеце было абмежаванае, i я, напрыклад, ніяк не мог уявіць, што людзі могуць забіваць адзін аднаго з-за вады, ды яшчэ салёнай,— са школы я ведаў, што ў моры вада салёная. Юнацкая душа мая пратэставала, што столькі людзей гіне, льецца столькі крыві з-за такіх нізкіх чалавечых пачуццяў. Гэта ж тольKi непісьменныя сяляне могуць пабіцца за разору ў полі ці за пакос на сенажаці. I то дзядзьку Ціхана абуралі такія бойкі; ён спяшаўся развесці суседзяў, сароміў ix, лаяў, мірыў. А каб цары ды генералы ішлі адзін на аднаго вайной з-за салёнай вады — такая прычына здавалася мне несур'ёзнай. Больш да сэрца была тая прычына, якую чуў з самага пачатку вайны,— што ў немцаў іншы бог, што яны здзекаваліся з нашага бога i цара, хочуць захапіць нашы землі, паставіць над рускімі людзьмі свайго кайзера, перавярнуць усіх у сваю веру. З-за гэтага кожны пойдзе на бой. Той жа Галадушка кінуўся ў атаку i закалоў двух немцаў. Хіба ж кінуўся б ён, каб не верыў ні ў бога, нІ ў цара i быў перакананы, што вайна ідзе з-за нейкіх праліваў на краі свету, якіх ніхто з салдат не бачыў i ніколі не ўбачыць?

Цяжкі гэта быў роздум, пакутлівы. Хацелася пагаварыць яшчэ з кім-небудзь, хто мог бы ўсё прасвятліць. Але хоць Іван Свірыдавіч i не папярэджваў, я даходзіў сваім розумам, што лепш, каб паны афіцэры пра такія размовы не ведалі. Магчыма, што я нават трохі спалохаўся i разгубіўся на нейкі час. Пачаў слухаць Івана Свірыдавіча з недаверам i нават стрымліваўся, каб яшчэ раз заглянуць у салдацкую зямлянку. А цягнула туды ў доўгія зімнія вечары, бо афіцэрскія карцёжныя размовы пра віно, пра жанчын, пра выйгрышы, даваенную службу, якія ў пачатку я слухаў з цікавасцю, пачалі надакучаць — нудна, аднастайна. Толькі i было цікавае — вершы, якія чытаў Дакука.