Янка Брыль - Дзе скарб ваш

У гэтым сэнсе ўспамінаецца горкі лес трэцяй кнігі трылогіі Міколы Лобана «Шэметы». Добрая проза, грунтоўная ў сваёй праўдзівасці i майстэрстве, яна была так пільна зарэдагавана ў «Полымі», што толькі рэбры адны засталіся, дый то не ўсе цалкам. Выдавецтва, у сваю чаргу, палічыла за лепшае, спакайнейшае пайсці ў асноўным за часопісам. Блізкія да Міколы Паўлавіча людзі ведаюць, колькі ўсё гэта каштавала таварышу ў гадах, хваравітаму, двойчы цяжка параненаму франтавіку, абаяльнаму ў сваёй змястоўнай сціпласці чалавеку, які гэта быў фінал сумленнага пісьменніцкага шляху... Міколы няма, ён не можа пакарыстацца свежым паветрам галоснасці, сам не верне страчанае, i я лічу, што тут фармальна падыходзіць нельга,— маўляў, апошняе прыжыццёвае выданне, тэкст, так сказаць, кананічны,— можа, варта стварыць аўтарытэтную камісію на творчай спадчыне Лобана, каб камісія гэтая мела права дамагчыся памагчы таленавітай трылогіі загучаць на поўны голас, так, як яна была напісана.

Ненармальным бачыцца мне i тое, што паэт i празаік Алесь Наўроцкі, які гадоў дзесяць таму назад напісаў раман, быў загонены звышпільнікамі ў такі тупік, што не выйшаў з яго i дагэтуль. Працуе недзе лекарам, у Саюзе не бывае, яго i сёння, відаць, няма. A помніцца, як ён занлакаў ад крыўды над гэтай самай трыбунай, якая ўжо нямала чула абстрактна-высакародных слоў. Трэба было б зірнуць свежым вокам на той раман,— можа, ён не такі ўжо залішне смелы, як у свой час сяму-таму здавалася. Днямі я перачытваў даўні ўжо зборнік апавяданняў Наўроцкага «Балун» i яшчэ раз пераканаўся, што таварыш мог бы добра працаваць, што такімі кавалкамі божага дару кідацца грэх, як гаварылі нашы бацькі-хлебаробы.

Толькі два прыклады. I агаворка, што справа не ў тым, каб з прыстрасным ментарствам вінаваціць кагосьці персанальна, ад іншых патрабаваць перабудовы. Як член рэдкалегіі «Полымя» i рэдсавета «Мастацкай літаратуры» i я нясу сваю частку віны перад светлай памяццю Лобана. Той недарэзаны трэці том я чытаў у рукапісе, па просьбе аўтара i рэдакцыі, абараняць прыйшлося тое ўжо, што засталося, каб хоць яно прайшло, а на добры лад мне трэба было прыдаць гэтай справе розгалас, паваяваць за ўвесь аўтарскі тэкст, за права пісьменніка на шчырасць. Тым больш што i сам я, у сваёй працы, на сваіх нервах даволі-такі адчувальна знаёмы з усялякай звышпільнасцю. I ў крыўдзе Алеся Наўроцкага зноў жа нельга было абмежавацца маўклівым спачуваннем.

Гэта ўсё праўда, i не толькі ў гэтых двух выпадках ды ў адным толькі часопісе. Аднак праўда i тое, што нашы рэдкалегіі i рэдсаветы далека не заўсёды запрашаліся для вырашэння складаных пытанняў. Калі ж такія пытанні i выносіліся на калектыўнае абмеркаванне, як было, напрыклад, з дзённікавымі запісамі Івана Мележа, то за купюры ў ix галасоў аказалася вырашальна больш, чым супраць. I за купюры ў большасці былі якраз тыя ахоўнікі законнасці, якія рукапісу не чыталі, затое добра i даўно ўжо ведалі i ведаюць, што купюры заўсёды i ўсюды вельмі патрэбны. Класічнае, жывучае «трымаць i не пушчаць»!.. Дарэчы, так адбылося раней з дзённікам Кузьмы Чорнага — у апошняй кнізе яго васьмітомніка дзённік, выдатны творчы i грамадзянскі дакумент свайго часу, пайшоў у злачынна абскубленым выглядзе. Запісы Мележа — таксама. У сакавіцкім нумары «Немана» надрукаваны фрагмент з дзённіка ссыльнага Барыса Мікуліча. Цікавая, патрэбная публікацыя. Мала хто ведае, аднак, што дзённік гэты, падоўжаны пісьменнікам на адноснай волі, ужо ў Бел ару ci, меўся быць надрукаваным у тым самым «Немане» гадоў пятнаццаць таму назад, але стараннямі зацікаўленых ён свету тады не пабачыў. Мікуліч рэабілітаваны, ён друкуецца, i дзённік яго, яшчэ адна споведзь чыстага сэрца, трэба аддаць чытачу. Памятаем мы i тое, як наш «ЛiM» прымушаны быў перадрукаваць са «Звязды» вялізны, злосны, блізарука-дылетанцкі артыкул супраць адной з аповесцей Васіля Быкава, i тое, як на выдавецкай вазе, таксама ў шасцідзесятых гадах, калі вырашаўся лес гістарычнай прозы Караткевіча, голас прыдворнага рэбэ ад крытыкі Якава Герцовіча мог або намагаўся беспакарана пераважыць любы «вокс популі»... Нямала можна было б прыгадаць.

Што было — тое было. I не ва ўсім яно залежала ад аўтараў, рэдактараў i рэдкалегій. Толькі б такое не паўтаралася!..

А тое, што можна выправіць,— трэба рабіць неадкладна. Беларускаму i ўсесаюзнаму чытачу трэба вярнуць Алеся Гаруна, Усевалада Ігнатоўскага, гісторыя якога вартая навуковага перавыдання. Дарэчы, як i гісторыя беларускай літаратуры Максіма Гарэцкага. Па добраму прыкладу нашых рускіх братоў, якія з мудрым гаспадарскім клопатам вяртаюць чытачам нашай вялікай краіны беспадстаўна забытыя ці неразумна адкінутыя скарбы народнай культуры.