Генрых Далідовіч - Цяпло на першацвет

Я сам яшчэ ўспомніў, як мне ў школе гаварылі настаўнікі, а дома такое ж выказвалі бацькі, суседзі, ды i цяпер гавораць на сваіх уроках дзецям Міхась Рыгоравіч ды Уладзімір Пятровіч: вучыся, калі не думаеш пасвіць кароў, не прыбіраць на фермах гной, не глытаць за трактарам пыл. Вучыся, калі хочаш хадзіць пад гальштукам ці пад капелюшом, вучыся, калі хочаш выбрацца ў горад...

I дзеці, як i цяпер каторыя, вучацца ўжо ў школе думаць пра «гальштукі», цураюцца вілаў. Але веска змянілася, людзі не так сталі баяцца фермы, калі там усё механізавана, добра плоцяць, калі свінарка, пастух не толькі атрымліваюць больш за «спецыяліста з дыпломам», але i шануюцца людзьмі.

Сёння мае ўсе сямікласнікі ведаюць, што яны пойдуць на заводы i заробяць не менш за мяне, настаўніка, што яны i культуры, аб якой я гавару ім, хочуць большай, чым можна знайсці тут. Хоць культуру яны няправільна разумеюць.

«Але ці не замнога я хачу? — часамі думаў я.— Так можна i заблытацца. Але так, як робім мы, рабіць мала, трэба нешта шукаць i новае... Ці не шукаць, не думаць пра гэта, як робяць некаторыя?»

— Але хапае работы ў школе,— гаварыў я сабе ўслых.— Ёсць аб чым думаць, што шукаць — i можна тое-сёе знайсці.

...Апошнім днём старога года я нажыў непрыемнасць для сябе. Мае сямікласнікі паскардзіліся мне, што дзве ix чарніліцы, якія яны купілі за свае грошы, узялі дзеці з пятага класа, класнай якіх была Вольга Піліпаўна. Самі яны не пайшлі забіраць, пабаяліся.

Я пайшоў да пяцікласнікаў i, ведаючы, што дзеці любяць гаварыць праўду, запытаў:

— Скажыце, хто ў вашым класе такі нехарошы, што чарніліцы нашы забраў?

— Пеця i Вася,— у адзін голас закрычалі дзяўчынкі.

— Чаму вы ix узялі? — спытаў я хлопчыкаў.

Тыя паапускалі галовы. Я прысарамаціў ix i аддаў сваім дзецям ix чарніліцы, а сам пайшоў у настаўніцкую.

Следам за мною ўскочыла Вольга Піліпаўна, падбегла да мяне, аж сіпела i не магла нічога вымавіць.

Я здзівіўся i глядзеў на яе.

— Вы... вы...— выцісквала Вольга Піліпаўна, усе настаўнікі таксама са здзіўленнем глядзелі на нас.

— Што такое? — спытаў я.

— Вы яшчэ жартаваць думаеце са мной? — нарэшце знайшліся ў яе словы.— Хто я вам: вучаніца ці стары педагог?

— Вольга Піліпаўна, я не разумею...

— Вы тады — хам!. — ужо крычала Вольга Піліпаўна.— I жарты вашы такія. Стаю ў класе, грэюся ля грубкі, заходзіць, забірае чарніліцы i аддае гэтым хуліганам з сёмага. Я перад дзецьмі спыняю: «Павел Мікалаевіч! Павел Мікалаевіч!» — а вы хоць бы глянулі.

— Чэснае слова, я вас не бачыў i не чуў,— збянтэжыўся я,— Ды i чарніліцы былі маіх дзяцей. Навошта нервавацца з-за такой дробязі?

— Гэта для вас дробязі, а для мяне гэта не дробязі,— ужо спакойней, але яшчэ гучна гаварыла Вольга Піліпаўна.— Вы аўтарытэт мой падарвалі.

— Не падрываў я вашага аўтарытэту,— апраўдваўся я.

— Вы святы, нічога дрэннага не робіце,— перакрывіла мяне Вольга Піліпаўна,— Добранькі, разумненькім прыкідваецеся, a самі цішком i пад Івана Сямёнавіча падкопваецеся, старым ды адсталым яго паказваеце.

— Каб ён быў стары ці адсталы, то яго райана зняў бы з пасады,— сказаў я.

— Чаго вам i хочацца...

— Не выдумляйце,— узлаваўся i я.

— Малады яшчэ, папрацуйце, работу ўведайце,— сказала Вольга Піліпаўна i спакайнела, гаварыла цішэй:— А паказвацца разумнымі ды добранькімі ўсе ўмеюць.

Уладзімір Пятровіч i Міхась Рыгоравіч маўчалі, хоць бы сказалі слова.

Вольга Піліпаўна замоўкла, пагардліва прайшла ля нас i выйшла на калідор.

— Ну i аса!— хіхікнуў Міхась Рыгоравіч.— Яна ўжо даўно збіралася...

— I вас, настаўнік i завуч Міхась Рыгоравіч, папрашу: перастаньце,— сказаў Алесь Трахімавіч,— абараніць ix вы маглі i раней.

Міхась Рыгоравіч асекся, збянтэжыўся, замармытаў:

— Я нічога, я толькі...

— Не трэба вашага гэтага «нічога»...

Празвінеў званок, i ўсе пачалі моўчкі збірацца на ўрокі. У мяне ўрока не было, я падышоў i стаў глядзець у акно, за якім гулі на далёкую вясну драты, праз нейкую шчылінку тонка свістаў i дзьмуў мне ў скронь холад, але я не адыходзіў i стаяў, глядзеў на блакітнае з белымі воблакамі, як i летам, неба, на яснасць, белату на дварэ i нават не верыў, што там цяпер холадна i стыла. Hi аб чым не думалася, не гадалася, толькі калі забалеў зуб, я зразумеў, што i я жыву на свеце, стаю вось ля акна, i мне чамусьці не зусім добра на душы.

Хтосьці мне паклаў руку на плячо. Я азірнуўся: ля мяне стаяў Алесь Трахімавіч.

— Я стары чалавек, Павел Мікалаевіч, гэтым летам на пенсію пайду, хоць i не ведаю яшчэ, як буду жыць без школы,— гаварыў Алесь Трахімавіч.— Але вам скажу, што адзін дыплом вы ўжо абаранілі. У інстытуце, як i ўсе. Але трэба абараніць яшчэ дыплом на смеласць, сумленнасць, цярплівасць, настойлівасць. Яго людзі абараняюць усё жыццё. Я толькі цяпер, пад старасць, зразумеў, што некалі хацеў сказаць Маркс, калі ў яго запыталі, у чым ён бачыць шчасце. «Барацьба»,— адказаў ён. Я толькі цяпер зразумеў гэтае слова «барацьба», і, каб мне ўдалося перажываць свой век, то i жыў бы гэтай барацьбою, раней i лепш абараніў бы свой другі дыплом...