Анатоль Вярцінскі - Высокае неба ідэала

Герой апавядання «Дома» хлопчык Уладзік рос без бацькі. Гэта быў, піша аўтар, разважлівы і не па гадах сталы хлопчык. І далей: «Уладзік нават пра маці сваю, калі тая рабіла ці гаварыла што не так, як яму хацелася, па-даросламу казаў: «Ведама, жанчына». Так расшыфроўваецца канкрэтна-індывідуальны сэнс яшчэ даволі агульных эпітэтаў: «разважлівы», «сталы», здабываецца «корань» характару хлопчыка. Каб паказаць бацьку Клыбіка («Двое ў лесе»), у прыватнасці, такія яго рысы, як нядбайнасць і ляноту, М. Стральцову было дастаткова сказаць, што ён хадзіў абчэсваць сцены старога клетушка для растопкі. Той, хто ведае вясковы побыт, можа адразу ацаніць, як гэта верна падмечана. Аб эпізадычным героі апавядання «Блакітны вецер» сказана толькі, што ён «смешна гэтак саромеўся, запрашаючы да сябе, і чамусьці выцер аб палавік ногі, калі выходзіў». Але мы ўжо добра ўяўляем сабе стан простага рабочага хлопца, які так няўдала запрашаў у госці прафесара.

Увогуле, звяртае на сябе ўвагу топкая назіральнасць маладога празаіка, вастрыня і свежасць той «творчай» памяці, якая падказвае ў патрэбны момант неабходнае слова, дакладную дэталь. Аб адной з даўніх звычак, звязаных з сельскай вечарынкай, аўтар заўваже: «Пастаялі спярша ў парозе, агледзеліся...» Так яно і сапраўды бывае. А якую вялікую нагрузку нясе ў апавяданні «Двое ў лесе» такая трапна падмечаная дэталь, як падраны раменьчык ад басаножкі, што матляецца і б'е па назе жанчыны! Як ён дапамагае нам зразумець і душэўны стан Васіля, і трагедыю Марыны, і лейтматыў апавядання ўвогуле!

У кнізе нямала рэльефных, дакладных малюнкаў прыроды, накшталт наступнага: «Вастраваты ветрык трымаў на падворках сумных пасля золкай ночы вераб'ёў, жаўтлявымі плямамі ўзялася на застарэлай наледзі вуліц учарашняя вада. У тонкіх выслайках воблачкаў палавела над горадам неба...»

Увогуле апісанні М. Стральцова выразныя, трапныя, вельмі верагодныя. Але яму, як ужо адзначалася, пад сілу нешта большае, чым добрае апісанне. Ён шукае свой стыль на шляху вобразна-асацыятыўнага мыслення. Шукае і знаходзіць. Да такіх знаходак можна аднесці і «блакітны вецер» — вобраз, якому аўтар здолеў падаць проста-такі рэальны змест, і «тыя, спакойныя хвіліны», якія занялі такое месца ў свядомасці героя, і бяроза, якая, падаючы, «стала як шумлівая хмара трапяткіх зялёпых матылёў. А потым паволі хілілася яна, і пакуль падала ў невясёлым сваім кружэнні, прывяла з сабою шэры летні дзень з ленаватым дожджыкам, пах вільготнай зямлі і гуркоўніку».

Тут можна было б паставіць і кропку, абысціся без гэтых амаль непазбежных звычайна «але» і «аднак», г. зн. без крытычных заўваг па зборніку. Тым больш што М. Стральцоў, як ужо гаварылася вышэй, не «засядзеўся» ў стадыі вучнёўства, піша з пэўным веданнем справы і, напэўна, сам разумее, што ў яго добра, а што яшчэ дрэнна. Але паколькі апавяданні ўсё-такі не пазбаўлены недахопаў і паколькі той, хто разглядае першую кніжку пісьменніка, мае не толькі права, у тым ліку такое прыемнае, як хваліць, захапляцца, але яшчэ і пэўныя абавязкі, то я спынюся, хаця б коратка, на недахопах.

Яны, на маю думку, звязаны з пошукамі маладым празаікам свайго стылю — такога, які б мог паўней перадаваць складанасць і разнастайнасць жыцця, асаблівасці чалавечай псіхалогіі. У гэтых пошуках ён часта заглядае і ў тую лабараторыю, якую звычайна акупіруюць паэты. Заглядвае і вяртаецца часам не з пустымі рукамі. Хіба можна папракнуць М. Стральцова, напрыклад, у тым, што некаторыя яго апавяданні вельмі паэтычныя? Ды і ўвогуле, як вядома, паэзія і проза — не тыя паралельныя прамыя, якія ніколі нідзе не перасякаюцца. Наадварот, яны «перасякаюцца», узаемапранікаюць і гэтым самым толькі ўзбагачаюць адна другую.

Але ў нейкім сэнсе яны — і паралельныя прамыя: яны ўсё-такі ніколі поўнасцю не супадаюць, існуюць самастойна, развіваюцца па сваіх, уласцівых ім законах. І таму не кожны сродак, не кожны прыём, плённы ў паэзіі, можа быць такім жа плённым у прозе. Паэтычная майстэрня можа іншы раз і падвесці празаіка. Асабліва тады, калі ёю празмерна карыстацца. Падводзіць іншы раз гэтая майстэрня і М. Стральцова.

Узяць, да прыкладу, апавяданне «Блакітны вецер» — рэч цікавую і, відаць, характэрную для Стральцова, для яго пошукаў. Апавяданне можна было б назваць і вершам у прозе. І гэта павінна гучаць як пахвала. Але... Твор жа задуманы і напісаны іменна як апавяданне. У ім жа няма ні «аўтаномнага» вершаванага радка, ні рытму, ні рыфмы, ні іншых фармальных атрыбутаў паэтычнага твора. Значыць, ён павінен быў бы больш адпавядаць патрабаванням «презренной прозы». Як мы бачылі ўжо, маладому празаіку добра даецца лепка характараў. Але вось тут, на жаль, гэта яго здольнасць не праявілася належным чынам. Цікава намечаны, але не акрэслены да канца, напрыклад, вобраз Парукава. Між тым ён мог бы аказаць добрую паслугу аўтару для выкрыцця катэгорыі людзей, якія занадта «ўмеюць уладкаваць сваю душэўную гаспадарку» і рана ці позна даходзяць да прыняцця той самай «партфельнай логікі». Не хапае канкрэтных індывідуальных рысачак і да паўнаты вобраза Лагацкага, — ён занадта абагулены, занадта «апаэтызаваны». Амаль гэтае самае можна, сказаць і пра вобраз Васіля з апавядання «Двое ў лесе».