Анатоль Вярцінскі - Высокае неба ідэала

Лепшае з таго, што было ў першых апавяданнях, у прыватнасці здольнасць паказаць «дыялектыку душы», яе рухі яшчэ прыкметней праявілася ў пазнейшых рэчах М. Стральцова — у апавяданнях «Двое ў лесе», «Блакітны вецер» і, як мы ўжо бачылі, у апавяданні «Перад дарогай».

Пільная ўвага маладога празаіка да ўнутранага свету чалавека не з'яўляецца самамэтай, а яго дабрата, чалавечнасць ніяк не атаясамліваецца з тым хрысціянскім «усёдараваннем», якое часам прымушае «добру и злу внимать равнодушно». Наадварот, у апавяданнях М. Стральцова праводзіцца выразная мяжа паміж дабром і злом, цудоўным і нізкім. Яны вылучаюцца высокім маральным пафасам. І тады ў іх гучыць рамантычна-ўзнёслы матыў «блакітнага ветру». Блакітны вецер — гэта: «трывожная смуга даляглядаў і незабыўнае святло маленства; дажджы густыя, як вецер і пах суніц; шчымлівая радасць у сэрцы і непрыкрытае, вясёлае здзіўленне перад светам». Такім уявіўся блакітны вецер герою апавядання Лагацкаму. Але мы здагадваемся — аб гэтым потым гаворыцца і ў апавяданні, — што справа тут не толькі ў смутку па тым, што страчана беззваротна, у памяці аб маленстве з яго «непрыкрытым, вясёлым здзіўленнем перад светам». Дзяцінства не вернеш, і заўсёды будзе «тужыць душа па нечым, што адышло і што згубілася са сталым вопытам». Лагацкі гэта ведае і сам. Але ў мінуту «прозрения» ён разумее, што, кажучы словамі Ясеніна, «жить надо лучше, жить надо проще». Якім бы ні быў той сталы вопыт, чалавек не павінен траціць здольнасць «здзіўляцца перад светам», не павінен пазбывацца непасрэднага, натуральнага ўспрыняцця жыцця, а галоўнае — ён не мае права дапускаць у сваё сэрца шэрае раўнадушша. І герой апавядання прыходзіць да вываду: «Трэба жыць, трэба смялей і весялей жыць: пазбыцца раўнадушша, чэрствасці, замкнутасці. І тады ніколі не пакіне мяне блакітны вецер».

Заключная нота апавядання гучыць даволі выразна. Свой маральны ідэал, сэнс жыцця герой бачыць не толькі ў тым, каб стаць проста «натуральным чалавекам» ды яшчэ быць верным свайму вясковаму мінуламу, сонечным закуткам дзяцінства, а і ў тым, каб пазбыцца ўсяго наноснага, што перашкаджае яму бачыць і разумець людзей, што адгароджвае яго ад чалавека.

У гэтай сувязі варта спыніцца хаця б коратка яшчэ на адным моманце, даволі істотным для кнігі. «Блакітны вецер». У анатацыі да зборніка сказана: «Гэта — творы пра вёску і горад». Ацэнка павярхоўная і крыху наіўная. Але пэўны сэнс тут ёсць. Ён заключаецца ў тым, што М. Стральцоў сапраўды паказвае чалавека ў яго дачыненні, у яго адносінах да гарадской ці сельскай рэчаіснасці. Прытым сімпатыі любімых герояў аўтара, а значыць і яго самога, як быццам бы на баку вёскі. «Трэба абавязкова з'ездзіць у вёску, да маці», — вырашае ў крытычную часіну Лагацкі. Любяць і помняць вёску цяперашнія гараджане Сямён Захаравіч («Перад дарогай»), Казік («Суседзі»).

Трэба правільна зразумець М. Стральцова. Гутарка ідзе не аб якім-небудзь антыурбанізме, не аб ідэалізацыі вёскі ўвогуле. Не. Пытанне гэтае трэба разглядаць інакш, у сувязі з пошукамі маладым празаікам ідэалу гарманічнага чалавека. Аб гэтым сведчыць хоць бы той факт, што ў шэрагу апавяданняў аўтар выкрывае абывацельскі, чыста спажывецкі погляд на горад, на даброты цывілізацыі і культуры, тую «партфельную логіку», па якой жыве Клыбік («Двое ў лесе»). Дарэчы, Клыбік, які, як кажа яго бацька, «некультурна есці не будзе», таксама гаворыць, што меў намер застацца ў горадзе. Прыкладна гэтак жа ўяўляе сабе горад і Волька («Суседзі»): «Яна будзе жыць у горадзе, і калі прыедзе ў вёску, дык пройдзе з мужам пад руку па вуліцы, усе будуць гаварыць: «Глядзіце, як пашчаслівіла Раманькавай Больцы!» І толькі пазней, пасля пэўных жыццёвых урокаў, Волька паглядзела на горад інакш. Яна зразумела, што гэта — не толькі і не столькі вітрыны магазінаў, вясёлая мітусня тралейбусаў і машын, натоўп людзей на вуліцы, а нешта іншае. Другі горад, «убачаны ёю, узнімаўся ўгору стрэламі кранаў, зычна пераклікаўся паравознымі гудкамі на нябачных пераездах і станцыях...»

Такім чынам, не вёску і горад самі па сабе супастаўляе аўтар, а супастаўляе розныя погляды на жыццё, розныя маральныя пазіцыі — глыбока чалавечую і мяшчанскую. І, горача сімпатызуючы людзям з вялікімі духоўнымі запатрабаваннямі і парывамі, ён выкрывае тых, для каго не існуе ні «блакітнага ветру», ні іншых так званых высокіх матэрыя:.

Гаворачы аб багацці зместу кнігі «Блакітны вецер», я, вядома, не падмяняю нічым гэтае паняцце, маю на ўвазе не толькі добрыя намеры аўтара, а і сапраўды мастацкае асваенне жыццёвага матэрыялу. Аўтару «Блакітнага ветру» ўдаецца неяк адным мазком паказаць сутнасць характару героя, яго своеасаблівасць, адной рыскай адкрыць у чалавеку «знаёмага незнаёмца».