Анатоль Вярцінскі - Высокае неба ідэала

І вось мы ўспамінаем. Дакладней, успамінае стары, а я толькі слухаю ды пытаю. «Дужа душэўны быў у мяне Коля, — расказвае Мікола Яфімавіч. — У маці быў увесь. Яна такая ж... Тады яшчэ, бывала, з-за мяжы ці з-за патравы з суседам паспрачаешся, дык Коля і пачне казаць: «Не трэба, тата... Ну што з таго, што ў цябе на адну баразну зямлі больш будзе. Не трэба спрачацца з-за такой дробязі...» Малыя былі, а ўжо разумелі больш за нас, старых, — працягвае Мікола Яфімавіч. — Добрыя сыны былі ў мяне. І вось...»

— У вас і другія сыны не вярнуліся? — пытаю я.

— Не вярнуліся, — ціха кажа стары. — Старэйшы пад Масквой загінуў, малодшы, Федзя, — ва Усходняй Прусіі... Ну, а Коля... Вы ведаеце самі...

Затым Мікола Яфімавіч успамінае, як ён вучыў дзяцей. Нічога не шкадаваў для таго, каб яны былі пісьменнымі. Асабліва ахвочы да кнігі быў сярэдні сын, Мікола. «Гатовы быў не разлучацца з кніжкаю, — успамінае бацька, — Іншы раз, калі Коля чытаў што-небудзь цікавае ўголас, дык цэлая хата народу збіралася».

— Ці не захаваліся якія-небудзь пісьмы ад Колі? — цікаўлюся я.

На шчасце, у шуфлядзе старога стала захавалася некалькі пісем. Уласна кажучы, гэта і не пісьмы ў сённяшнім разуменні, а кароткія франтавыя паштоўкі з грыфам «вайсковае» і нумарам палявой пошты. «Добры дзень, дарагія бацькі, — піша паэт. — Я жывы і здаровы. Знаходжуся ў 70 кіламетрах ад Варшавы. Не турбуйцеся аба мне. Палякі да нас вельмі добра адносяцца. Яны вельмі ўдзячны, што мы выгналі немцаў з іх радзімы...» «Я па-ранейшаму жывы і здаровы, — другая паштоўка. — Справы мае ідуць добра. Сёння мяне павіншавалі з урадавай узнагародай — ордэнам «Чырвоная Зорка». У кожным пісьме Сурначоў турбуецца аб бацьках, іх здароўі, аб малодшых братах і сёстрах. Усё просіць: «Жывіце дружна». І яшчэ настойліва просіць: «Пішыце часцей».

А вось яшчэ адна папера. Яна ўжо не ад Сурначова. У ёй паведамляецца: «Ваш сын гвардыі лейтэнант Сурначоў Мікола Мікалаевіч... у баі за сацыялістычную радзіму, верны воінскай прысязе, праявіўшы геройства і мужнасць, паў смерцю храбрых 20 красавіка 1945 года. Пахаваны ў пасёлку Фрэйдэнберг (Германія)...»

— Так хацеў вярнуцца і вось не вярнуўся, — у голасе старога зноў устрывожаныя горыч і боль.

— Гэта не зусім так, — гавару я на развітанне. — Не зусім так, Мікола Яфімавіч. Ваш сын вярнуўся да нас...

Гавару я не толькі для таго, каб суцешыць бацьку паэта, а з глыбокім пераконаннем, што гэта сапраўды так, што яго сын жыве пасмяротна. Жыве ў памяці яго баявых сяброў і землякоў, жыве ў сваёй натхнёнай песні. І я ціха, паўголасу чытаю верш, з якога пачалося маё знаёмства з Сурначовым:

1961

Блакітны вецер... Так называецца апавяданне. Так называецца ўся кніжка.

Чаму — блакітны? З якога часу вецер набыў такую афарбоўку? Ці гэта даніна маладога пісьменніка аднаму з «ізмаў», скажам — сімвалізму? Пагоня за прыгожым словам?

Не, толькі не гэта. Прачытайце зборнік і вы зразумееце, што і блакітны вецер існуе ў прыродзе і што аўтар кнігі Міхась Стральцоў — не з тых, хто любіць краснае слоўца, гучную фразу і, на першы погляд, зусім не красамоўны. Наадварот, ён немнагаслоўны. Але затое слова яго «нагое и точное», свежае і ёмкае. М. Стральцоў далёкі ад эфектнай фразы і позы, ад сумніцельнага дэвіза: ашарашвайце мешчаніна. Гэта з аднаго боку.

А з другога, што яшчэ больш прыемна, — не зацягнулася ў аўтара «Блакітнага ветру» і тое, што называюць вучнёўствам, пошукамі сваёй тэмы і самога сябе. Ён неяк змог абмінуць «пачатковую школу» з яе азамі, з яе «косай лінейкай», з «палачкамі» і «кручкамі» і адразу ж пачаў выводзіць не толькі літары, ало і. словы. Прытым самыя важныя, самыя істотныя: чалавек і жыццё, дабро і зло, цудоўнае і пошлае, любоў і нянавісць. І словы гэтыя, як мы цяпер бачым, ужо азначаюць не «чыстапісанне» і не «практыкаванне па мове», а самае што ні ёсць чалавеказнаўства — тую галоўную павуку, той прадмет, па якому перш за ўсё малады літаратар і павінен «спецыялізавацца» і затым трымаць экзамен.

Вельмі патрабавальны экзаменатар — чытач — можа быць задаволеным. Міхась Стральцоў, на маю думку, паспяхова здаў экзамен, прытым па аднаму з важных раздзелаў чалавеказнаўства. Аб гэтым гаворыць яго кніжка «Блакітны вецер».