Янка Брыль - Вячэрняе

За шэсцьдзесят гадоў ад той рэформы «трыццаць трэцяга», у правядзенні якой, дарэчы, удзельнічаў і Колас, і іншыя з паважаных, створана вельмі прыстойная літаратура, з якою лічацца дома і ў людзях, не абражаючы яе наскокамі ці самаўпэўненых дылетантаў, ці порсткіх сектантаў ад палітыкі.

Я пачынаў па Тарашкевічу, потым мусіў прыстасавацца да савецкага, затым улічыў папраўкі 1957 года. Рад буду дажыць да грунтоўнага ўпарадкавання нашай мовы свабоднай ды цвярозай навуковасцю, каб належна ўжыцца ў гэтую рэформу. Толькі ж каб без розных «Беларусяй» і «Русяй», «імбрыкаў», «аповядаў», «філёлёгаў», на што так націскаюць і свае гарачуны, і замежныя ментары.

* * *

Слухаў па радыё просценькую народную песню, і падумалася: гэта настолькі ўжо народнае, што далей і нельга,— такая заземленасць, глыбіня, свабода дыхання, сонечная цеплыня...

І не ўсё яшчэ, што адчулася.

...Зноў народная песня. Здорава гэта — у іх, народных — мужчынска-жаночы дуэт, сіла і пяшчотнасць у галасах, гаспадар і гаспадыня, работнікі і, думаецца, хлебасолы.

* * *

Нядаўна было да раздражнення паводкава папулярным усходнебеларускае падаецца, слова з двума значэннямі, што намагалася зусім закрэсліць больш літаратурнае здаецца. А цяпер, як на змену, умоднілася з польскім духам мовіць, так бы мовіць. Зноў піжоняць усе, ад жывога класіка — да бойка непісьменнай журналісткі.

* * *

«Садзецеся, дзеткі мае, ды лічэцеся!..» Быў і такі зварот да малечы, калі яе трэба было карміць за бацькоўскім сталом. Праз гэтае «лічэцеся» можна меркаваць, што ў нашых хатах было тых едуноў часцей за ўсё нямала. Можа, так і цяпер яшчэ дзе-небудзь у нашых мясцінах гаворыцца?..

А я калісьці, у вясковым юнацтве, так вось свабодна перакладаў з перакладу Жукоўскага «Овсяный кисель» немца Гебеля. Па-руску гучала так: «Дети, овсяный кисель на столе, читайте молитву!..» Пішу гэта і — жаданне, якому, бадай, не здзейсніцца: убачыць, як жа яно гучыць у арыгінале — з малітвай ці без яе, як у мяне, як у нас гаварылася?..

А пакуль што — з духмяным смакам тое няхітрай, далёкай стравы.

* * *

Шчасце чытання, прыземны павольны палёт над краінамі вялікай літаратуры, мастацкага слова розных народаў. Чытаючы рускае, Замяціна, успамінаю англійскае, Такерэя, што чытаў таксама тут, у вёсцы. Само яно прыйшло, англійскае, а пачаўшы розумам ад гэтага адчування, мог бы назваць і іншае, з розных літаратур, з роднай уключна. Тут перш за ўсё радасць такога адчування.

Што каму да таго, колькі часу і сілы, пошукаў і нягодаў каштавала табе тое, што ты напісаў, калі яно чытача не цікавіць? Тут тваё гора — толькі тваё. І такога гора ў літаратуры і вакол яе вельмі многа. Калі табе ад такое пацехі лягчэй.

* * *

Упарта і бяздумна балабоніць з трыбуны пра ўзаемаданосы ў трыццатых гадах, са смакам вінаваціць у нізасці нашых народных пакутнікаў. Менш за ўсё думаючы пра тое, што данос, які ўключае паняцце добраахвотнасці, і прызнанні, вымушаныя катаваннямі — гэта розныя рэчы. Ужо не кажучы пра поўнае права пальцам разводзіць чужую бяду, так адназначна, модна, здалёк. Як быццам у архівах сказана ўсё, што нам, нашчадкам, трэба ведаць. Там жа ёсць яшчэ і жахлівы падтэкст!..

* * *

Свае памылкі ў нас часцей за ўсё прызнаюцца з пэўным какецтвам, з самадараваннем у кантэксце. «Вінават і аз грешный...» — лезе ў святое пісанне і той, хто лічыць сябе атэістам, замест таго, каб проста прызнацца, што вінаваты.

* * *

«У якія перыяды вам найбольш лёгка і плённа пісалася?»

Адказваючы на гэтае пытанне журналісткі, Максім Танк, юбіляр, на старонцы «Звязды», у падачы той апытальніцы, адказаў так:

«Самы цяжкі перыяд быў пасля далучэння Заходняй Беларусі: трэба было перабудоўвацца, засвоіць новую тэму. Даганяць сваіх калег, якія жылі даўно ў Савецкай Беларусі, было няпроста».

Гэта — яму, камуністу з сумленных, перакананні якога аплочаны пакутамі. А як было мне? Мой самы цяжкі перыяд пачаўся ў ваенным друку, спачатку ў партызанах, потым у Мінску, калі трэба было выціскаць з самога сябе, як з пустога цюбіка, патрэбнае «для барацьбы, для перамогі».., З «пустым цюбікам» — недакладна. Душа была не пустая, а балюча, туманна збянтэжаная пераходам ад той свабоды («Бог, карова і я!..»), з якою я пісаў да службы ў войску, а потым у небяспечнай акупацыйнай затоенасці. Сумна помняцца мінскія дні, вечары зімы сорак чацвёртага — сорак пятага гадоў, калі было цяжка (словамі Максіма) «перабудоўвацца», «засвойваць», «даганяць»... Былі пасля і ўдары, якімі заганялі ў баразну, быў і авёс, калі мне выратавальна ўспаміналася Пушкінава: «Не дай мне Бог сойти с ума!..», былі і тыя «запасы нравственной прочности», што давалі магчымасць трымацца, хоць і са стратамі, пісаць і для душы, і не толькі ў блакноце, «у стол», але і ў тых рэчах, якія можна перавыдаваць. Вяртанне да сябе самога, да свайго галоўнага ішло няхутка і няпроста, яшчэ ўсё з адхіленнямі ды стратамі...