Янка Брыль - Пішу як жыву [Аповесць, апавяданні, мініяцюры, эсэ]

Як тут не радавацца жыццю?!

Магло ж быць i трохі не так...

1990

Пра маці — зноў, праз дваццаць два гады пасля апавядання-эсэ «Ты жывеш».

Маладою яна была дужая, а смелая — заўсёды.

Жывучы ў вёсцы адна (мужык у горадзе, на чыгунцы), пабойвалася за малых. Неяк зімовым вечарам, у яшчэ незамкнёную хату нехта загрукаў, а потым i ўлез, уварваўся. Нейкі праезджы — у бурцы, аблеплены снегам, не адразу пазнала, што нецвярозы.

— Дай, баба, бляску на дарогу!

А яна — за край пустога чыгуна, які стаяў на прыпеку.

— Такога бляску дам,— размахнулася,— што ў вачах табе заблішчыць!..

Прагнала i замкнулася.

Расказвала пра гэта, прадучы, як пра даўнейшае. Змалку помняцца тыя бляск i чыгун.

У пачатку двадцатых гадоў, калі Адэса стала, нарэшце, надзейна савецкай, хтосьці з пільных «пазнаў» на вуліцы ў высокім, спраўным студэнце сельскагаспадарчага інстытута... нядаўняга белага афіцэра.

Гэта быў наш Валодзя, найстарэйшы з пяці братоў.

Пакуль справа выяснілася... Маці расказвала мне, найменшаму, ужо ў вёсцы, як тая страшная справа выяснялася. Многа чыгуначнікаў падпісалася пад заявай, што гэта ніякі не афіцэр, а сын рабочага, студэнт. Была i яшчэ адна акалічнасць. Не памятаю, ці гэта ў грамадзянекую, калі Адэса была чарговы раз некім акупіравана, ці яшчэ раней, наш бацька дапамог аднаму з камуністаў, сыну знаёмага па службе земляка, а той камуніст, па прозвішчы Кергет, з падпольнага стаў уплывовым i змог адудзячыцца. Словам, Валодзю даволі хутка выпусцілі. А пакуль справа выяснялася — усё для маці праходзіла вельмі няхутка. I ў чарзе каля турмы настаялася з перадачамі, i наглядзелася, наслухалася. Памятаю: «Як скажуць: «Выбыл в ЧК», дык яна, бедная, тут i самлее!..» Ездзіла да яго i на ліман, дзе вязні працавалі на здабычы солі. Змалку засела ў памяці незвычайнае слова, якое вось знайшоў у Грынчанкі, «украінскага Даля»,— кагат, вялікая горба. «Тачкамі, бедныя, соль тую вазілі ўверх, на кагаты». Відаць, вялікія яны былі, бо наш студэнт зваліўся з поўнай тачкаю з таго кагата, натоўкся дужа i вывіхнуў вялікі палец ці нават усю руку ў запясці«А галадалі як у турме! Кілька салёная без хлеба, а потым піць не даюць...»

I яшчэ што помніцца з матчынага расказу — вобыск у нашай кватэры.

Бацькі, відаць, не было, ён заўсёды быў «у дарозе». Інакш мама ўспомніла б яго, бо матрыярхату ў нашай сям'і не было — яна неаднойчы казала, што жыла са сваім вельмі дружна. Але ж i прывыкла за час замужжа да разлук, то карацейшых трохі, а то ўсё больш доўгіх, калі ён ездзіў ці на поўнач, у Пецярбург, пасля Штраград, ці на поўдзень, у Баку, у Батум. Гэта я пра той час, калі з пятнаццатага i да лета дваццаць другога ўся наша сям'я жыла ў Адэсе, разам. Прыйшлі з вобыскам ды з рэквізіцыяй, калі маці была адна, з трыма малымі хлопцамі. Калі ж i быў яшчэ дома Ігнат, другі са старэйшых братоў, таксама студэнт, дык ён, відаць, маўчаў: яму было лепш памаўчаць. А яна не хацела... «Жыдовачка нейкая, маладая яшчэ, а з ляворверам,— расказвала мне потым, па-вясковаму, без усякай палітыкі. — Усё маё найлепшае на стол паклала. Хусткі мае, i квяцістую, i каўровую, у вялікую клетку, i шалі два, цёмны i светлы... I кажа: «Эта я ўсё бяру». А я кажу: «А я не дам!..»

Што было далей — не памятаю, i не буду сачыняць. «Ляворвер», трэба думаць, быў там не адзін... З мяне, малога, ужо вясковага сіраты, хапала i гэтай мужнасці — не дам свайго, заробленага, i я не сумняваўся, што было яно іменна так.

Цяпер пра тое ўжо, што я сам бачыў.

Мы былі з багацейшых у вёсцы, аднак у пачатку трыццатых гадоў славуты эканамічны крызіс, якім была ахоплена i Польшча, цяжка перажываўся i нашай гаспадаркай, якою, хоць ужо i пры дваццацігадовым сыне, кіравала маці, «удава — шалёная галава», як гаварыла часам яна пра сябе. Усё, за што ў мужыка могуць быць сякія-такія грошы — збожжа, жывёла,— усё страшэнна патаннела. A падаткі не памяншаліся, ix трэба было своечасова плаціць. I па вёсках хадзілі секвестратары. Дзе з паліцэйскім, а дзе толькі з солтысам ці падсолтысам, вясковай уладай.

Вясной трыццаць першага года я, сямікласнік, прыйшоў са школы ў мястэчку i яшчэ за брамай, на вуліцы пачуў у нашай хаце крык — мамін i нейчы другі. Я кінуўся туды...

У сваёй «Граніцы», якая па лішне смелай пасляваеннай задуме мелася быць вялікім раманам, а друкуецца як «раздзелы з рамана», ёсць сцэна, дзе п'яны секвестратар, падвучаны на гэта падсолтысам, катўе старую сялянку, адзін сын якое недзе ў камуністычным падполлі, другі сёння зранку арыштаваны, а найменшы пасе карову. Калі хлапчук прыбег, п'яны вылюдак кінуўся i да яго... У творы гэта, што называецца, сацыяльна завострана, i я не каюся ў зробленым, бо i такое бывала — гэта я ведаў па расказах i з архіўных матэрыялаў.