Янка Брыль - З людзьмі і сам-насам

...I трывожная думка, між іншым, чытаючы, што i да нашага «Кнігазбору» яшчэ, чаго добрага, начальнікі дабяруцца,— такое, як гэты смела-апальны том, выдаўцам не даруецца, так не пройдзе...

* * *

У сваім нядаўнім, разумным i мужным выступленні па радыё «Свабода» Віктар Казько, які апошнім часам многа перацярпеў, добра намякнуў пра неабходнасць адчування вечнага. Дзеля як найбольш правільных паводзін, найбольш адпаведнай настройкі для творчасці.

* * *

У дачнай залежы старых часопісаў — разрозненыя нумары «Иностранной литературы» з канца 80-х — пачатку 90-х гадоў. Колькі непрачытанага ў свой час! Раманы, аповесці, апавяданні. Албанскія, нарвежскія, кітайскія, румынскія, індыйскія... Hi аўтарскіх прозвішчаў, ні назваў твораў, само сабой, не запомніш, але ж i добры настрой, i роздум неяк са мной застануцца, пашыраючы ды паглыбляючы мой вобраз вялікага свету, з чытацкай i пісьменніцкай удзячнасцю за гэта.

* * *

Учора, звонячы ў Мінск, папрасіў дачку прывезці тамы Якуба Коласа з апавяданнямі. Захацелася ix, успамінаючы шэрую кніжыцу «Родныя з'явы», афармленнем падобную на «Рунь» Максіма Гарэцкага. З маёй першай вясковай бібліятэкі, што не змяшчалася сваім трохмоўем на самаробнай этажэрцы.

...Апавяданняў з 1906-1917 гадоў значна менш за тыя, што напісаны, як значыцца на тытуле, у паслякастрычніцкі перыяд. Дачытаўшы першыя, да другіх адразу не пацягнула, не ведаю, ці пацягне i крыху пазней, бо выразна адчулася, што я захацеў вярнуцца іменна ў ранні, зусім свабодны час творчасці Тараса Гушчы. I варта, i трэба было гэта зрабіць, хаця б з-за «Маладога дубка» i «Наша сяло, людзі i што робіцца ў сяле...» — яркага, глыбокага апавядання i светлай, шчырай заяўкі няхітрым нарысам на пачэснае месца ў сапраўднай літаратуры i мастацкай прозе.

...На машынапісе дзвюх маіх аповесцей, пасланых з партызанскай пушчы ў Маскву, з кароткім адрасам: «Саюз беларускіх пісьменнікаў, Максіму Танку», былі не надта шматлікія паметкі тых, хто мяне прачытаў да вызвалення Мінска i майго прыезду на працу ў газеце-плакаце «Раздавім фашысцкую гадзіну». Былі пытальнікі i клічнікі, нават i чырвоным алоўкам, аднак цяпер мне прыгадаўся прыгожы почырк Максіма Лужаніна з такім суровым прысудам: «Поўнае няведанне ўмоў часу i патрэб часу».

Былі пасля i добрыя водгукі старэйшага сябра, з якім пяць гадоў працаваў у адной рэдакцыі, дзе i з почыркам яго пазнаёміўся, нічога не сказаўшы яго ўладальніку пра той прысуд. Ды вось жа зноў успомнілася i найранейшае, i яшчэ два водгукі, у цэлым станоўчыя, але i з падтэкстам. Прачытаўшы ў рукапісе мае «Птушкі i гнёзды», ён ухваліў ix у выдавецкай рэцэнзіі, аднак i намякнуў на «ўважлівае прачытанне Пруста» i падобных яму (не памятаю прозвішчаў) тэарэтыкаў ды практыкаў «патоку свядомасці», што ў мяне выклікала вясёлае недаўменне, а выдаўцоў магло i насцярожыць рэцэнзентавым намёкам на такое адхіленне ад сацрэалізму...

Трэці падтэкст мог бы пайсці тут i зусім асобна. Таксама ў выдавецкай рэцэнзіі, зноў жа пахваліўшы мяне за «Ніжнія Байдуны», Максім, дарэчы, сакратар пры Коласе, даволі тонка падсунуў i меркаванне пра пэўнае падабенства мае рэчы да Коласавага «Наша сяло...».

Нядаўна я выбарачна перачытваў польскі пераклад «Ніжніх Байдуноў», таленавіта зроблены Янам Гушчам, а таксама i яго даўгаватае пасляслоўе да тонкай кніжкі. Ён называе маю рэч не аповесцю, а хутчэй кнігай свабодных гавэндаў, да якіх, пісьмом папрасіўшы мае згоды, далучыў у канцы i апавяданне «Гуртавое». Успомнілася, калі перачытваў гэта, што i Валодзя Караткевіч у эсэ пра мяне наконт пахваленых ім «Байдуноў» сказаў, што «ніякая гэта не аповесць». Пры ўсёй павазе да маіх паляка i беларуса, я тут не задумваюся, на ўсе грудзі выдыхнуўшы даўно i шчыра, a ў нечым i захоплена сабранае памяццю з як найбольш натуральнай свабодай,— у гэтым галоўнае.

Колас, Лужанін, Гушча, Караткевіч... A быў жа яшчэ нестары літаратуразнавец, які на абмеркаванні новых празаічных твораў спытаўся ў мяне, ці чытаў я Міхаіла Аляксеева, «Хлеб — имя существительное». Не ведаю, ці ён паверыў мне, калі я сказаў адмоўна, але адразу пасля паседжання я спусціўся ў бібліятэку Дома літаратара, папрасіў тую кнігу i дома неадкладна прачытаў. Што ж, у кожнага тое, што цяпер найчасцей называецца «малой радзімай», дае яму права на любасць i наймудрэйшую выснову: «Мая мама лепшая за ўсіх». Нямала ўжо такіх кніт у сусветнай літаратуры, i будзе ix яшчэ больш, i чытацца будуць яны з патаемнай i адкрытай удзячнасцю, а то яшчэ некаторыя i перачытвацца.