Янка Брыль - З людзьмі і сам-насам

Праз усё яго бачанне, веданне прыроды, працы, бяды i болю прасвечвае, я паўтараюся, не толькі рускае, але i агульналюдское,— любоў да сумленнага жыцця, да людзей цяжкай працы. I колькі ў гэтым непадробнай шчырасці, колькі высокай паэзіі, зразумелай кожнаму i ўсюды!..

I не гумар у яго, а радасць жыцця такая, што i мяне, чытача, час ад часу ўдзячна развясельвае.

...Столькі ў свой час гаварылася пра салжаніцынскі «Матренин двор», які мне, дарэчы, з самага пачатку нагадваў «Живые мощи» Тургенева. А вось чытаю «Парўню», i думаецца, як шчодра ў яго, Астаф'ева, такога высокамастацкага дабра, калі б пачаць хваліць «паштучна».

...Перачытаў Тургенева i Салжаніцына.

I «Живые мощи», i «Матренин двор» — як заклік да цішыні i роздуму, неабходных для сапраўднай літаратуры, каб яна ў такіх умовах рабілася, з самага нізу жыцця выносячы праўду пра яго «на свет цэлы». I грунтоўнасць у апісаннях — ад той свабоды выбару i абавязку праўды, паўнаты жыцця.

Тры аўтары, далучыўшы i Астаф'ева.

Радавіты прыгоннік, барын-паляўнічы; настаўнік матэматыкі пасля вырастания ў інтэлігентнай сям'і, афіцэрскага фронту, турмы i ссылкі; вясковы сірата, не ў роднай хаце, a ў дзіцячым доме, юнак, які сваё літаратарства аплаціў ваеннай гарапашнасцю, ранениям^ пасляваенным ліхалеццем, амаль самавук у параўнанні з памешчыкам, адукаваным па-еўрапейску, i з савецкім педагогам, у якога, праўда, не было даваеннага шастання па замежных сталіцах, свабоднага ведання некалькіх моў, a ўсё ж гэта не тое, што двухгадовыя літаратурныя курсы ў Маскве...

Аўтар «Живых мощей» пісаў, што называецца, ад паўнаты душы, у свабодзе выбару ды ў безнагляднасці. Другі аўтар, «Матрениного двора», адваяваўшы, выпакутаваўшы трохі свабоды сілай душы. А трэці, што напісаў, між іншым, i «Паруню» «по веленью божьему» ды з мужным пераборам выкарыстваючы час «галоснасці», «перабудовы» i «дэмакратычнай» смуты, ужо без двукосся.

Можна яшчэ сюды i Цютчава дадаць, эпіграф да «Живых мощей»:

Край родной долготерпенья —

Край ты русского народа!

I можна перайсці да самога сябе, задумацца над тым, а як жа ў цябе з вобразам жанчыны-маці, пакутніцы ў працы, у горы ды ў бедах, сваіх i народных?..

* * *

Не памятаю, ці дзе запісана ў мяне, хоць бы намёкам на тое, што мама расказвала пра сябемаладзіцу. Хутчэй за ўсё — не. Як яны з нашым, з маім бацькам згодна жылі, як толькі аднойчы было, што яна да сваіх, у суседнія Маласельцы схадзіла, дык за тое, што без дазволу або ўзгаднення, ды яшчэ i пераначавала там, бацька наш, цяжка ўявіма малады з яшчэ на тры гады маладзейшай мамай, у якой нават Ганны, нашай найпершай, не было яшчэ, упершыню, як яна казала, «першы i апошні раз», ці ад бацькоў наказ які пачуўшы, пакуль яе не было, ці свой характар захацеўшы паказаць, калі яны селі сям'ёю за стол i яна з лыжкай прысела каля яго, ён — во ажно як! — выхапіў у яе тую лыжку i бразнуў яе, хоць i не звонка, драўляную, аб падлогу. А яна сабе ўстала, лыжку падняла ды, не абцёршы яе,— тыц у крупнік. I сёрбае, як усе, бо гарачае. Таксама ж характар! На ўсё жыццё, бо яшчэ ж i найменшаму з дзяцей, мне, па ліку дзесятаму, ужо ўдавою стаўшы, расказала за прасніцай.

Успомнілася гэта цяпер над старонкаю «Матрениного двора», дзе старая пакутніца ўспамінае: «Меня сам ни разику не бил». Не кніжнасць тут у мяне, а наша «общность», агульнасць літаратараў i людзей. А яшчэ i сямейная гордасць — тым, што ў маіх тая першая i апошняя сутычка была не такая, як у Матроны са сваімі, з мужыком пры ягоных бацьках i залвіцы, бо там: «То есть был-таки раз — я с золовкой поссорилась, он ложку мне об лоб расшибил. Вскочила я от стола: «Захлебнуться бы вам, подавитесь, трутни!» И в лес ушла. Больше не трогал». А наша мама нашаму тату, дзеду з бабай нават i слова злоснага не сказала.

Запісваю, i думаецца з сумнаватай усмешкай, як бы гэта Валодзю Калесніку спадабалася ды прыдалося ў кнізе пра мяне...

* * *

Калі памёр Уладзімір Высоцкі, Эльдар Разанаў параўноўваў яго... з Гётэ.

А на пахаванні генерала Лебедзя артыст Аляксей Пятрэнка, зноў жа па тэлебачанні, параўноўваў «этого самородка»... з Ламаносавым i Шаўчэнкам...

Таксама з жалю.

* * *

Акружэнец, не партызан, а прымак у багатым хутары, былым фальварку, амужычаны журналіст, працавіты круцель, прысуседзіўся на мірскім кірмашы да ларка з «чарнілам», прывезшы з дому, за дванаццаць кіламетраў на выпрашаным у брыгадзіра калгасным гора-кані бочачку салёных агуркоў. Хвацкая закусь, жывая капейка!.. I раз, i другі раз, i трэці...