Янка Брыль - Акраец хлеба

Бабулі, мамы, тата ці дзед выбіраюць лепшае ў сеткі, цётка важыць бязменам, лічыць дробязь i сыпле яе ў старую сумачку. Дарослыя i малеча патроху разыходзяцца, у чамаданах застаецца трохі выбіркаў, а то i нічога не застаецца, i цётка адпачывае, чакаючы апошняга аўтобуса, у семнаццаць пятнаццаць.

Сёння ў мяне такі настрой, што нікуды не хочацца, i я сяджу на лаўцы пад елкай, без асаблівай ахвоты да гутаркі. Мы засталіся з цёткай удваіх, i яна спакваля ўцягвае мяне ў леную гутарку. Нават не вельмі ёй трэба, каб я гаварыў,— толькі пытанне якое падсунеш, калі i самому робіцца цікавей.

Цётка — з хутара, што пры самай вёсцы Вялікае, адзінаццаць кіламетраў адгэтуль. Чамаданы i праўда цяжкія, але ж выносіць ix з саду на дарогу ёй памагаюць. А то як-небудзь i сама. Садок харошы, не марнавацца ж такому дабру. Яшчэ разы на два будзе прыехаць. А там i работа ж таксама, дарма, што чалавек на пенсіі... Які парадак у іхнім калгасе? Быў парадак, як быў той старшыня, якога ўжо другое лета няма.

— А гэты што, горшы?

— I не кажыце. Ён быў спачатку за агранома ў «Зары». Дык ноччу, казалі, прыйдзе да чалавека пад хлеў ды слухае, што ў яго карова есць: сена, салому ці крадзеную кукурузу. I ўсё ён штрафуе людзей, за ўсё-ўсякае!..

— А той не штрафаваў?

Я добра ведаю i ранейшага старшыню, але крыўлю душой з цікавасці.

— Той — ніколі. Нясеш трохі сена якога, прыдбаеш, а тут ён — шух на машыне... «Не харашо так,— кажа,— не трэба так рабіць». Ну, i ты кажаш, што не трэба, што больш не будзеш. Ён паехаў, а ты сваё сена ўзяў i пайшоў. Ён тыя разы кажа: «За што чалавека караць? Ён i так пакараны...»

— Во вы, цётка, куды! Не сказаў бы ён так, Мікалай Міхайлавіч. Не падумаў бы нават.

Зразумеўшы, што я ведаю ix ранейшага старшыню, цётка пачала выпростваць лінію.

— А хто яго ведае... Але пры ім парадак быў — ого! Пры ім людзі ішлі на работу як дым. I сам быў такі далікатны.

Успамінаю, як ён, цяпер ужо старшыня сельсавета, сам казаў мне нядаўна:

«Я за шаснаццаць год ні разу не вылаяўся на чалавека матам, заўсёды гаварыў з людзьмі літаратурнай мовай».

— Калі ты чалавек, дык ты ўсюды чалавек. I ў сельсавеце. Ён табе i ca старым, i з малым, i з бабай...

Дом наш аціх зусім. Хто на раку, хто ў пакоях. А самы шолам — дзеці — паснулі.

Адзін толькі кухар, нярослы Раман Раманавіч, шнуруе з кухні ў ларок, з ларка ў кухню — носіць хлеб, чорны i белы, які, разам з цёткай, прывезлі аўтобусам. Афіцыянтка i пакаёўка, маладзіца i дзеўка з суседняй вёскі, пабеглі да вячэры на сенажаць, ці памагчы сваім, ці самой дзе падгрэбці або скапіць тое сена. I сам Раман Раманавіч учора тупаў да рэчкі з касой на плячы, непрывычна не ў белым халаце, не ў каўпаку. Цяпер ён у форме, i носіць хлеб памногу, рупліва i ціха, як тая мурашка.

— Во чалавек,— перавяла цётка гутарку на яго.— Шкарпэтка, пядзя мужчыны. I п'е яшчэ, кажуць...

Апошняе гучыць як пытанне, але я не адказваю. Хоць i ведаю, што так гавораць нездарма.

— Жонка ў яго гуляшчая. Прынесла яму сына ад другога. А ён дараваў ёй, гадуе. Другі не дараваў бы. Толькі нап'ецца калі...

Цётка моўчкі праводзіць вачыма маленькага, белага кухара з вялікім абярэмкам хлеба, а потым, балазе той далекавата ад нас i яму не пачуць, паўтарае:

— Шкарпэтка, а не мужчына... Я i сама за яго не пайшла б.

Яшчэ праз момант цётка палезла ў другую эпоху.

— У гэтых Лозках, адкуль ён, адна пялека — пясок, бедната. А хлопцы былі прыгожыя, не тое, што гэты. Тыя разы збярэмся на фэст на святога Пятра... Ой, нашы дзеўкі ажно дрыжаць да тых лозкаўскіх кавалераў, але бацькі не пускалі за ix, плач — не плач... Пра ix яшчэ гаварылі зарэкі.

— Гэта — што за ракою яны?

—- Можа, i гэта. «Зарэку на кірмашы пазнаеш» — так казалі на ix.

— Што бедныя? A ў вашым Вялікім не зарэкі? Гледзячы з Лозкаў, i вы ж за ракою.

— У нас людзі чыста жылі, у нас зямля раджайная. Каб гэта наш тата ды пусціў мяне за якога пялеку-зарэку!..

У ціхім слуханні, пад белае снаванне кухара, я ўспамінаю, што днямі быў у тых Лозках. Праўда, ноччу. Пасля вогнішча над ракой, пасля юшкі i песняў з гасцямі, што наведалі мяне. Чатыры «зарэкі», усе маладыя. Дырэктар школы, што ўжо друкуецца трохі ў мінскіх часопісах, хірург на ўласнай «Волзе», яшчэ адзін настаўнік i — беленькі — капітан чарнаморскага пасажырскага флоту. У беласнежным кіцелі, з залацістым «крабам» на шапцы, у адпрасаваных штанах. «Куды ж нам цябе пасадзіць?» — як смяяліся хлопцы за юшкай.

Капітан быў на дзіва маўклівы i далікатны, высокі, стройны прыгажун.

Я не лічу тых мораў, якія пабачыў — Балтыйскае, Чорнае, Міжземнае, Ціхі i Атлантычны акіяны... Яны проста зноў усплываюць у памяці колерамі i хваляваннем, усходамі i заходамі сонца — з вады i ў ваду, буйнымі зоркамі над таямнічым афрыканскім берагам, нябачным ноччу, радасным шумам пад абрывістым берагам у далёкаўсходняй тайзе. I цеплаходы ўспамінаюцца. Белыя, лёгкія цеплаходы. I капітаны, што з важных, недаступных на сваім месцы, ператвараліся ў свабодны час то ў дабрадушных, гаваркіх, калі старэйшыя, то ў молада важных, вясёлых, а то i стрыманых, сарамлівых, якім быў, праўда, толькі адзін.