Анатоль Бароўскі - Воляй абраны. Дамова на спакусу

– На сёння можа і ўсё, таварышы. Прадоўжым заўтра...

Эдмунд Вярыга амаль аднагодак Канстанціна Каліноўскага. Высокага росту, чорныя валасы зачасаны ўверх, на твары бледнаватасць ад рэдкіх сустрэч з промнямі сонца. Як і Кастусь вучыўся ў Пецярбургскім універістэце, заўсёды, як прыходзіў на паседжанне, напускаў на сябе задумлівы выгляд.

– А я думаю на гэты конт вось як, – павольна, расстаўляючы словы, вымаўляючы іх як бы праз нос і напаўголаса, надаючы сабе большую вагу і аўтарытэту, пачаў Эдмунд на наступны дзень сваю прамову, – трошкі інакш, чым Ежы... Ёсць, ёсць рацыя ў яго словах, бясспрэчна. Але... Ежы жыве ў вёсцы, сярод сялянаў, я ж чалавек горада. І таму мае думкі такія: сяляне, аб’яднаўшыся са шляхтай, з’яўляюцца магутнай сілай у справе паўстання. Толькі неабходна іх узброіць, апрануць, мець сродкі для закупкі амуніцыі і правіянту...

Антоній Залескі, выкінуў руку наперад, убок Эдмунда:

– Залатыя словы кажа Вярыга! Я, як шляхціч, веру горача ў тое, што шляхта прыме самы актыўны і магутны ўдзел у паўстанні. Я сустракаўся не раз са слаўнымі прадстаўнікамі гэтага саслоўя, гаварыў з імі, пытаўся канкрэтна, ці увальюцца яны ў рады паўстанцаў. Аднадушна адказалі: гатовы прыняць удзел...

Каліноўскі выглядаў больш весела. Не паціраў скроні, не выказваўся рэзка супраць тых, хто не падзяляў агульнай думкі. Не было рэзкіх выказванняў і з боку выступоўцаў – значыць, перад гэтым прыйшлі да нейкай узаемазгоды.

Нават калі Зыгмунт Чаховіч адстойваў свой погляд на паўстанне, Каліноўскі маўчаў, даслухоўваў да канца.

– Я чамусьці не веру ў якое-небудзь кіраўніцтва ці рэвалюцыйную працу, заснаваную на праграме, – выказваўся ён, – Тут усё залежыць ад сляпога выпадку, як сыйдуцца зоркі на небе... Як Марс ці Юпітэр паглядзяць на справу нашага закалата...

– Цікава, – ціха прамовіў Антоній Залескі.

– Сябры мае, мы знаходзімся з вамі ў маленечкім чоўне, а вакол нас бушуе бура, ураган... І каб выстаяць, не паддацца выбуху стыхіі, мы павінны ўчапіцца адзін у аднаго і тым самым перамагчы, не даць ветру зламаць ветразі нашага карабля, і даплыць да берага... А мы з вамі раз’яднаны, і ніяк не можам падставіць адзін аднаму плячо. Мой заклік – давайце зробім рашучы крок насустрач самім сабе, забудзем пра рознагалоссі і крыўды. Крыўдна будзе, калі мы аб’яднаемся.

– Дык якія будуць вывады, таварышы, наконт паўстання? – паставіў Канстанцін пытанне рубам. – Выказвайцеся коратка і па чарзе. А потым будзем галасаваць...

– Узмацніць прапаганду, каб ідэямі рэвалюцыі прапітаць грамадскі слой, і не пачынаць паўстання да тае пары, пакуль прапаганда не дасць чаканага выніку. Я за ўсе пункты праграмы і першага закліку.

– Добра, Ежы, што скажа Дзюлеран?

Нестар павольна падняўся з канапы:

– А я ўношу прапанову аб поўным і безаглядным падпарадкаванні Рэвалюцыйнаму камітэту. Толькі так мы будзем моцныя.

– Галасуем.

Рукі паднялі амаль усе.

– Хто не згодзен?

Не згодны былі Эдмунд Вярыга і Пётра Чакатоўскі.

– Сябры мае таварышы, апошняе пытанне, – зноў падняўся Дзюлеран. – Нам неабходна зацвердзіць пячатку літоўскай арганізацыі, якая мае надпіс “Мужнасць. Разважлівасць.”

А ў апошні дзень адбылося паседжанне, на якім абралі Літоўскі правінцыйны камітэт. У яго ўвайшлі – Зыгмунт Чаховіч, Эдмунд Вярыга, Канстанцін Каліноўскі, Ян Козел, які раней быў у Камітэце Звяждоўскага, і начальнік горада Вільні – Ахілес Банольдзі...

Ежы і Антоній адразу ж паехалі ў свае вёскі.

Дарогай Ежы дзяліўся сваімі ўражаннямі ад паседжання. Вярыга яму падаўся чалавекам, які не адказвае за свае ўчынкі. Апіраўся на гарадскі элемент, і верыў, што гарадскія масы падымуцца па першым закліку. Думаў, што для гэтага не патрабуецца шмат падрыхтоўкі і чакання. Чаховіча Ежы назваў фаталістам. А Козел, рускі інжынер у адстаўцы, толькі забаўляўся роляй пабочнага рэвалюцыянера, яму нават не патрабавалася зброя, бо, лічыў, што “у руках рэвалюцыянера і гаршчэчак выбухае”. Бо вельмі ж гучна ён расказваў пра змаганне і аб стратэгічных пунктах.

– А як табе Банольдзі? – пацікавіўся Антоній, упіраючыся спіной у мяккую перакладзіну і паклаўшы на яе галаву.

– Ахілес Банольдзі... Толькі што прыехаў з Італіі, і ён не ведае, чым жыве наш край. Таму яго меркаванні, я пераканаўся, памылковыя і далёкія ад сапраўднага становішча.

Калі яны вярнуліся дахаты, раніцай прыскакаў да іх веставы – юнак з кароткай чорнай бародкай і вусамі. Аддаў ім асабіста ў рукі шэрыя пакеты. Не чакаючы, калі Ежы разарве канверт, развітаўшыся, сцебануў каня ў яблыках, рвануў адразу ў галоп і знік за пажоўклымі кустамі...