Алесь Разанаў: З апокрыфа ў канон

«Не пакідайце мову нашу, каб не ўмёрлі»,— запавядае Багушэвіч у прадмове да «Дудкі беларускай». Мова — апошні прытулак роднага, тая самая «мая хата», у якой захоўваецца той даўні, той родны дух, які называецца беларушчынай. У новую хату пераходзяць, як у новую веру. Мацюк, якога князь Хаванскі ўгаворвае перайсці з тутэйшай — уніяцкай — веры ў «правільную», адказвае: «...каб сто катоў Дралі мне скуру, пяклі на агню, Я веры сваёй тыкі не змяню!»

Роднае ідзе сваімі каранямі ў даўніну, у род, у спрадвечнае, яно з цягам часу не старэе, але спрадвечнее. Хата пабудавана з мінуўшчыны, са спрадвечнасці. Яна, як і «свая зямля», ратуе і гоіць таго, хто свой. I адна, і другая прадмовы Багушэвіча — гэта прадмовы да ўсёй новай беларускай літаратуры, яны не належаць гісторыі, яны пастаянна сучасныя. Яго прадмовы, як і ўся яго творчасць,— гэта беларускае звеставанне ад Мацея Бурачка, звеставанне Сымона Рэўкі з-пад Барысава. Як Дантэ ў свой час быў «апошні паэт сярэднявечча і разам з тым першы паэт новага часу» (К. Маркс і Ф. Энгельс), так і Багушэвіч — у свой час і ў сваёй рэчаіснасці — быў апошні і першы, завяршальнік і пачынальнік, наступнік і папярэднік, быў скрыжаванне...

Шлях Беларусі да Беларусі ішоў праз яго.

* * *

У вершах Багушэвіча праяўляецца, уцягваючы ў сваю прастору асвечаную вякамі сялянскую рэчаіснасць, ірацыянальны чыннік, якога нельга зразумець і аб якім таму нельга разумна сведчыць, выпадак. Адпадаючы ад быцця, існаванне выпадае ў выпадак.

Багушэвіч уводзіць тутэйшага селяніна ў кантэкст іншага жыццёвага круга, дзе ён не ведае, як яму паводзіцца, і сам сябе баіцца. У гэтым крузе ён асветлены, у гэтым крузе ён бачны, і тыя прымхі і ўяўленні, якія яго атачалі раней і былі думкай і мовай яго існавання, тут мусяць актывізавацца — мусяць на самой справе думаць і гаварыць, каб змагчы зарыентаваць я-асобу ў тапаграфіі нетутэйшай рэчаіснасці, Аднак сведчачы, яны самасведчацца і выяўляюць двайную неадэкватнасць: і ў дачыненні да старой (тутэйшай) рэчаіснасці, і ў дачыненні да новай (цывілізаванай). Неадпаведнасць — чаму? Нечаму таму, што надае сэнс існаванню кожнага круга і што «экзаменуе» іншаземцаў вачамі тутэйшых, а тутэйшых — вачамі іншаземцаў.

Асяродкам, дзе сваё перайначваецца ў чужое, а свая зямля робіцца чужаземнай, паўстае горад: для горада наогул найболей сваім аказваецца чужаземец — «жыд» альбо «немец».

Сваё ўхіляецца ад сустрэчы з чужым: «Няхай лепей з дому я той дзень не выйду». Але тое, што мацней за яго, прымушае сваё выходзіць і з дому, і са свайго кантэксту, даводзячы яму, што яно належыць не месцу, а сустрэчы.

Самае поўнае ўвасабленне тутэйшасці — гэта мужык, і, даючы ў сваіх вершах слова мужыку, Багушэвіч не спрашчаецца і не збядняецца, бо і Сам ён тутэйшы, і таму, гаворачы ад імя Мацея Бурачка ці Сымона Рэўкі з-пад Барысава, ці некага іншага, ён заўсёды гаворыць ад сябе і пра сябе.

«Тутэйшы загіне, дык вораг прыбудзе!» — такою высноваю заканчваецца верш «Немец», якому, як і вершам «Падарожныя жыды» і «Жыдок», усё ніяк не знаходзілася месца ў афіцыйных выданнях Багушэвічавых твораў.

Тутэйшы — той топас, дзякуючы якому спраўджваецца, выяўляючыся тут і самаадмяжоўваючыся ад астатняй рэчаіснасці, не засведчанай канкрэтным жыццёвым досведам, быццё. Тутэйшы адчувае, што ён далучаны да цэнтру свету, і таму, калі гіне ён, гіне не проста яшчэ адзін насельнік краю, а нейкая, не асэнсаваная ім, ісціна самой рэчаіснасці.

Багушэвіч згадвае ў сваіх вершах розныя жыццёвыя падзеі, якія, таму што яны падзеі, маюць сваю адметную логіку і не ўмяшчаюцца ў абсягах штодзённага жыцця.

Праз гэтую несуадпаведнасць «штодзённая» мова, на якой вядзецца гаворка, сама раз-пораз становіцца алагічнай, насычанай звышсэнсавай няўцяміцай.

Старая хата зраднілася з чалавечым жыццём, і чалавечае жыццё зрабілася яе зместам. У адрозненне ад новай хаты, якая трымае чалавека і сваёю трываласцю агароджвае таго, хто ў ёй жыве, ад таго, што спрадвеку памятае чалавека і спрадвеку належыць яму, старая хата сама выступае ў ролі «свацці»: яна выводзіць чалавечае існаванне за межы адной асобы, а ў чалавечае існаванне ўводзіць «засватанае» — рэчаіснасць.

Змест мае патрэбу ў сваім, адпаведным сабе, месцы, і месцам становіцца толькі той круг прасторы, у якім абмежаванае прысвячаецца ў неабсяжнае, а неабсяжнае знаходзіць магчымасць праяўляцца і вымаўляцца ў абмежаваным. Перасяліцца ў навейшую і багацейшую хату для Багушэвіча азначае страціць месца.