Патрык Зюскiнд - Парфума

Джузэпэ Бальдзiнi хоць i зняў свой пахучы каптан, але толькi па старой звычцы. Пах вады Франжыпанi даўно ўжо не дакучаў яго носу: за некалькi дзесяткаў гадоў ён так да яго прывык, што ўжо ўвогуле не заўважаў. Ён i дзверы ў кабiнет зачынiў i цiшынi запатрабаваў, але не прысеў да пiсьмовага стала, каб мыслiць i чакаць азарэння, бо ведаў лепей, чым Шэнье, што натхненне яго не наведае. А ўсё ў тым, што яно нiколi яго i не наведвала. Так, слушна, ён быў стары, i зношаны, i перастаў быць вялiкiм парфумнiкам, але ён ведаў, што нiколi ў жыццi i не быў iм. "Паўднёвую ружу" ён успадкаваў ад бацькi, а рэцэпт "Галантнага букета Бальдзiнi" купiў у заезнага гандляра каланiяльнымi пахошчамi з Генуi. Усе астатнiя ягоныя духi былi даўно вядомыя сумесi. Ён яшчэ нiколi нiчога не вынайшаў. Ён не быў вынаходца. Ён не быў педантычны выробшчык дабраякасных пахаў -- накшталт кухара, якi выдатна гатуе па добрых рэцэптах, але нiколi не прыдумае свайго варыва. Усю гэту камедыю з лабарторыяй, i эксперыментамi, i натхненнем, i таямнiчасцю ён напусцiў толькi таму, што яна падтрымлiвала яго рэнамэ майстра -- парфумнiка i пальчатнiка. Парфумнiк стварае цуды, ён напалову алхiмiк, лiчаць людзi) тым лепей! Пра тое, што яго мастацтва --рамяство, як i любое iншае, ведаў толькi ён, i ў гэтым быў ягоны гонар. Ён i не хацеў быць вынаходцам. Вынаходнiцтва даволi падазронае, лiчыў ён, бо яно заўсёды азначае парушэнне правiлаў. Ён зусiм не збiраўся выдумваць новыя духi графу Верамону. Прынамсi, Шанье не будзе нi ўмаўляць яго, нi даставаць "Амура i Псiхею" ў Пелiсье. Ён ужо дастаў гэтыя духi. Вось яны на стале каля акна, у маленькiм шкляным флаконе з гранёным коркам. Ён купiў iх некалькi дзён назад. Ясна, не асабiста сам. Не можа ж ён жывой пярсонай заявiцца да Пелiсье па духi! Ён дзейнiчаў праз пасярэднiка, а той таксама праз пасярэднiка... Асцярожнасць нiколi не залiшнiцца. Бо Бальдзiнi збiраўся не толькi скарыстацца гэтымi духамi для араматызацыi гiшпанскай скуры, ды i не хапiла б яму аднаго флакона. Ён намыслiў нешта горшае: скапiраваць iх.

Зрэшты, гэта не было забаронена. Гэта было толькi ў найвышэйшай ступенi невысакародна. Таемна ўзнавiць духi канкурэнта i прадаваць пад сваiм iмем было страх як непрыстойна. Але яшчэ больш непрыстойна, калi цябе зловяць за руку, а таму Шанье не павiнен нiчога ведаць, бо ў Шанье не язык, а памяло.

Ах, як яно нядобра, што прыстойны чалавек павiнен так выкручвацца! Як цяжка ахвяраваць самым каштоўным, што маеш -- так ганебна плацiць за свой гонар. А што рабiць? Як нi павярнi, а граф Верамон такi клiент, якога грэх страцiць. Апрача графа клiентаў амаль не засталося. Зноў бегаеш за заказчыкам, як на пачатку дваццатых гадоў, калi ён толькi пачынаў кар'еру, цягаючыся з латкамi па вулiцах. Богу вядома, што ён, Джузэпэ Бальдзiнi, уласнiк самай вялiкай i найбольш удала размешчанай парфумнай лаўкi ў Парыжы, фiнансава вярнуўся на кругi свае, бо ўжо наведвае клiентаў у iх дома з чамаданчыкам у руках. А гэта яму зусiм не падабалася: яму ж было ўжо за шэсцьдзесят, i ён не пераварваў чакаць у халодных прыхожых i расхвальваць старым маркiзам туалетную ваду, настоеную на крываўнiку, воцат "Чатыры разбойнiкi" або мазь ад мiгрэняў. Акрамя таго, у прыхожых панавала проста мярзотная канкурэнцыя. Напрыклад, гэты выскачка Бурэ з вулiцы Дафiна, якi божыцца, што ў яго самы багаты выбар памад у Еўропе; або Кальто з вулiцы Макансей, якi працерабiўся ў асабiстыя пастаўшчыкi графiнi д'Артуа; або вось зусiм непрадказальны Антуан Пелiсье з вулiцы Сэнт-Андрэ-дэз-Ар, якi кожнага сезону ўводзiў у моду новыя духi, за якiмi цэлы свет прападаў.

Такiя духi ад Пелiсье маглi абярнуць у хаос увесь рынак. Калi ў сезоне ў моду бралася мадзярская мода i Бальдзiнi адпаведна назапашваў лаванду, бергамот i размарын,-- Пелiсье выступаў з "Млосцю", перанасычаным мускусным пахам. Усiх раптам разбiрала жывёльная прага патыхаць мускусам, i Бальдзiнi нiчога не заствалася, як пераганяць свой размарын на ваду для мыцця галавы i зашываць лаванду ў нюхальныя мяшэчкi. Затое калi налета ён заказваў адпаведную колькасць мускусу, цыбетыну i кастарэўму, Пелiсье згопалу прыдумваў пахошчы пад назвай "Лясная кветка", i яны iмгненна выбiвалiся на поспех. Цаною доўгiх начных доследаў або падкупляючы за шалёныя грошы шпiёнаў, Бальдзiнi нарэшце вясвятляў, з чаго складаецца тая "Лясная кветка", -- а Пелiсье ўжо казыраў "Турэцкiмi начамi", або "Лiсабонскiм водарам", або "Букетам каралеўскага двара", або чорт яго ведае чым яшчэ. У кожным разе, гэты чалавек са сваёй неакiлзанай вынаходлiвасцю быў небяспечны ўсяму рамяству. Як тут было не пашкадаваць, што суворая часiна цэхавага права адышла ў нябыт. Да такога нахрапiстага выскачкi, да такога тарбахвата, урвiкавалка такога, якi нажываецца на iнфляцыi пахаў, варта было б ужыць самыя драконаўскiя меры. Адабраць бы ў яго патэнт, забаранiць совацца ў парфумныя справы... i наогул, хай бы гэты прайдзiсвет спачатку таго-сяго як след навучыўся! Ён жа не быў вывучаны парфумнiк i пальчатнiк, гэты Пелiсье! Яго бацька быў усяго толькi нейкi цадзiльшчык воцату, i Пелiсье быў цадзiльшчык воцату, а не хто якi там табе. I проста таму, што цадзiльшчыкi воцату маюць доступ да спiртавых прадуктаў, яму ўдалося ўшыцца ў кола сапраўдных парфумнiкаў, i цяпер ён шуруе там, як смярдзючы тхор. Навошта, скажыце, штосезону ўводзiць новыя пахошчы? Якая ў гэтым патрэба? Якая рацыя? Раней публiка спраўна абыходзiлася фiялкавай вадзiцай i простымi кветкавымi сумесямi, якiя хiба што злёгку мянялiся раз у дзесяць гадоў, не плакала. Тысячы гадоў людзям хапала ладану i мiры, некалькiх бальзамаў, алеяў i сушаных каранёў -- i жылi. Нават пасля таго, як людзi навучылiся з дапамогаю колбаў i перагонных кубаў рабiць дыстыляваную ваду, парай адбiраць у траў, кветак i рознай драўнiны iх пазхчую сутнасць у выглядзе эфiрнага алею, дубовымi прэсамi чавiць яго з насення, костачак i кажуры садавiны або старанна прафiльтраванымi тлушчамi даставаць яго з пялёсткаў, колькасць пахаў была яшчэ абмежваная. У тыя часы такi тып, як Пелiсье, наогул не мог паявiцца: бо ў тыя часы нават на выраб простай шмiнкi спатрэбiлiся б здольнасцi, якiх у гэтага воцатнiка i заводу няма. Трэба было не толькi ўмець дыстыляваць, трэба было рабiць масцi, быць аптэкарам, алхiмiкам i рамеснiкам, гандляром, гуманiстам i садоўнiкам адначасова. Умець адрознiць лой з авечай ныркi ад тлушчу цялячага, а фiялку "вiкторыя" ад пармскай фiялкi -- гэта вам не хурды-мурды. А ведаць, калi выспяваюць гелiятропы i калi цвiце пеларгонiя i што кветка язмену з усходам сонца трацiць духмянасць? Такiх тонкасцяў суб'ект кшталту Пелiсье, зразумела, не ведаў. Вельмi магчыма, што ён нiколi яшчэ i не з'язджаў з Парыжа, нiколi ў жыццi не бачыў, як цвiце язмен. Яму i не снiлася, якая патрэбна гiганцкая чорная праца, каб са ста тысяч язменавых пялёсткаў выдабыць маленечкi камячок канкрэцыi або некалькi кропелек чыстай эсэнцыi. Мабыць, ён ведаў толькi яе, ведаў язмен толькi ў выглядзе канцэнтраванай цёмнакарычневай вадкасцi ў маленькiм флаконе, якi стаяў у яго ў незгаральнай шафе побач з многiмi iншымi флакончыкамi, з якiх ён змешваў свае модныя духi. Не, у добрыя старыя часiны, калi рамяство шанавалася, такi працмыга, як гэты Пелiсье, не паткнуўся б у парфумнiкi. Яму на тое нiчога ад Бога не дадзена: нi характару, нi адукацыi, нi сцiпласцi, нi паняцця пра цэхавую субардынацыю. Усiмi сваiмi поспехамi ён абавязаны выключна адкрыццю, зробленаму дзвесце гадоў назад генiяльным Маўрыцыё Франжыпанi -- дарэчы, iтальянцам!-- i яно было ў тым, што духмяныя рэчывы распускаюцца ў вiнным спiрце. Змяшаўшы пахучыя парашкi з алкаголем i перанёсшы тым самым iх пах на лятучую вадкасць, ён вызвалiў пах ад матэрыi, адуховiў яго, вынайшаў пах як чысты пах, карацей -- стварыў духi. Якi вялiкi чын! Якi эпахальны подзвiг! Яго сапраўды можна параўнаць толькi з найвялiкшымi дасягненнямi чалавечага роду, з вынаходствам пiсьмовасцi асiрыйцамi, з эўклiдавай геаметрыяй, з iдэямi Платона i ператварэннем вiнаграду ў вiно грэкамi. Сапраўды, праметэеўскi подзвiг! Але як што ўсе вялiкiя подзвiгi духу адкiдаюць не толькi святло, але i цень i прыносяць чалавецтву разам з даброцямi яшчэ бядоты i смуткi, дык i дзiвоснае адкрыццё Франжыпанi мела, на жаль, благiя наступствы. Бо з таго часу, як людзi навучылiся зачароўваць дух кветак i траў, дрэў, смолаў i секрэцый жывёл i трымаць яго ў зачыненых флаконах, мастацтва араматызацыi паступова ўвiналася ад нямногiх унiверсалаў-рамеснiкаў i адкрылася шарлатанам, якiя толькi таго i ўмелi, што вiжаваць i вынюхваць,-- накшталт гэтага смярдзючага ўдода Пелiсье. Анi не маючы клопату за тое, як i калi ўзнiкла чароўнае змесцiва ягоных флаконаў, ён можа цяпер проста следаваць за капрызамi свайго нюху i мяшаць усё, што раптам заскочыць у галаву яму альбо публiцы.