Кузьма Чорны - Выбраныя творы

- Шукай бацьку. А я вярнуся.

А бачыў ён яе апошнi раз, калi на тым жа пляцы, дзе i iхнi дом быў, мацi стаяла высока, так што вiдна была адусюль з плошчы, i вочы яе не мелi спакою i шукалi ўсё навокал. Дзiцячым сваiм сэрцам ён здагадаўся, што гэта яна яго шукае ў апошнюю сваю хвiлiну. У яго, аднак жа, хапiла розуму, каб не паказацца ёй i не даць ёй новай атруты смутку бачыць яго i ведаць сваю адарванасць ад яго навек. Ён прысеў на зямлю, i сэрца яго схаладала. Ён запомнiў гэты апошнi момант: вецер трапаў распушчаныя матчыны паласы. Калi ён падняўся з зямлi i зiрнуў, усё было скончана. Мацi вiсела на тых лесках, па якiх раней фiзкультурнiкi рабiлi свае практыкаваннi. Некаторыя заўважылi: тады ж адразу, у момант вока, у Колi Сушчэвiча ўздрыганулася i пачала iснаваць над левым вокам дугаватая маршчына, i здавалася, што яна не на дзiцячым, а на старым iлбе. Так яна i асталася. Вайна цяглася, час iшоў, i маршчына не сыходзiла з iлба. Яна толькi выраўнялася i стала глыбейшая. Гэта ўжо навек. Яна надавала Колеваму твару новы, адмысловы выраз. Магло здавацца, што гэта не хлапчук-недаростак, а чалавек, што з нейкай хворасцi спынiўся на рост i старэў жывучы. Аднак жа твар яго ад часу згладжваў на сабе сляды непатрэбнай у гэтыя гады сталасцi. Маленства вымагала свайго. I ў яго душы iшло вялiкае змаганне заўчаснай сталасцi з абязвечаным маленствам. Пачало перавышаць маленства. Яно было моцнае i ў абладзе сваёй хацела мець радасцi ўсяго свету. Коля пачаў цешыцца з таго, з чаго не нацешыўся яшчэ датуль. Ён любiў вечарам сядзець на лаўцы ля спусцелага дома, у якiм пазнаў першыя ўражаннi ад жыцця. Не верылася, што ў доме нуста, i што вецер там дзьме праз выбiтыя вокны, i павукi пазапляталi павуцiннем куткi, i вераб'i гаспадараць так, як хочуць. Але можа быць, што ўвойдзе раптам туды бацька, не век жа пра яго не будзе анiякага слыху, недзе ж ён нешта робiць, недзе думае пра дом, i пра тое, што раней было, i пра яго, пра свайго Колю. Надзея, што бацька вернецца, расла i ўмацоўвалася i выратавала Колева маленства ад сталасцi. Ён жыў адзiн, начаваў дзе траплялася, еў што дзе знаходзiў, прыслухоўваўся да ўсялякiх чутак i раз пайшоў за дзесяць кiламетраў глядзець пабiтых на шашы немцаў. Баязлiва i з непераможнай цiкаўнасцю ён вызiрнуў з прыдарожнага рова i ўбачыў зграмозджаныя ў кучу разламаныя грузавiкi, i немцы, парваныя i патрушчаныя, яны ляжалi, як пачварная агiднасць, сярод зялёных зараснiкаў у зiхаценнi яснага дня. Коля Сушчэвiч, больш не хаваючыся i не крадучыся, пайшоў па шашы i праз кiламетраў дзесяць убачыў у зараснiках прыдарожнай шыпшыны чалавека ў ботах i без шапкi. Толькi гэта i заўважыў Коля. А якi гэта быў чалавек i як выглядаў - гэта пасля ўжо дайшло да Колевай свядомасцi. Адразу ж чалавек аглушыў Колю нечаканым загадам:

- Стой, хадзi сюды! Далёка iдзеш?

- З раёна.

- Ого! немцаў бачыў дзе?

- А нiдзе.

- А ў раёне?

- Таксама няма. Толькi палiцаi.

- Чый ты?

- Я Сушчэвiч.

- Дзе ж твой бацька?

- Я не ведаю.

- А хто ж ведае? Можа ён у армii?

- У армii.

- А можа не?

- Не.

- Дык дзе ж ён?

- Я не ведаю.

- I слыху ён не падае?

- Не падае.

- Чаго ты хiтруеш? Ты яшчэ малы на хiтрыкi! А як немцы матку павесiлi, дык ён i тады не абазваўся?

- Не абазваўся.

- Няпраўда.

- Праўда.

- Не можа быць. Твайго бацьку бачылi на тым тыднi ў Барцёўскiм лесе. Ён i нейкiя яшчэ два з iм ляжалi на траве.

Што раптам зрабiлася з Колем! Бурная радасць, вялiкая, як увесь свет, нарадзiлася ў iм, i назаўсёды пакiнула яго нэндза, якая не давала яму спакою з таго [дня], калi ён убачыў матку на шыбенiцы. Горш за пагiбель, калi жыць без надзеi! У Колi Сушчэвiча была цяпер надзея. Ён знойдзе бацьку. Бацька прыйдзе да яго. Бацька тут недзе блiзка. Коля лёг поплеч чалавека ў шыпшыннiку i астаўся з iм. Ужо i дзень пачаў хiлiцца к вечару, а Колю Сушчэвiчу не хацелася адыходзiць ад чалавека. А як жа! Яго чаканне бацькi павiнна быць важна i гэтаму невядомцу. Так ратавалася ад адзiноты Колева душа. Ценi ад дрэў пачалi рабiцца доўгiмi, як раптам чалавек прыўзняў галаву i стаў прыслухоўвацца. Ён сказаў Колю:

- Вызiрнi на дарогу i палiчы машыны, колькi iх iдзе.

- Дзве, - сказаў Коля, углядаючыся ў дарогу.

- Кладзiся хутчэй пры мне i не варушыся!

Дзве машыны з немцамi праехалi, i яшчэ яны ляжалi з гадзiну. Пачало змяркацца, i чалавек падняўся.

- Дык дзе ж ты жывеш?

- Нiдзе, - адказаў Коля.

Сэрца яго калацiлася з радасцi. Ён зачапiўся за мэту: мэта яго чаканне бацькi - i надзея, усеабдымная, нi з чым не параўнаная, абнiмала яго.

Чалавек дарма чакаў цэлы дзень: немцы ездзiлi толькi вялiкiм гуртам, i нiводнага цярплiвы снайпер за дзень не застрэлiў. Ён пайшоў моўчкi, i так жа моўчкi Коля пайшоў з iм. Гэта было яшчэ першымi месяцамi вайны. Ужо i другi год вайны пачаўся, i ўсё так жа надзея i спадзяванне ратавалi Колеву душу. Ён ужо многа выхадзiў мясцовасцей i прывык ужо да таго, каб бачыць часта, як канчаецца прастрэлены немец. I ўсё ж не ўнiмалася скруха ў душы: нiшто ядавiтае i самая горшая атрута з атрут не маглi б выпалiць з сэрца i памяцi таго моманту, калi вецер трапаў распушчаныя матчыны валасы. Самая малая душа можа змясцiць у сабе найвялiкшую ў свеце радасць. Ён прагнуў усё больш шчасця. Ён упiваўся радасцю кiдаць гранаты пад нямецкiя машыны; цэлiцца ж у матацыклiстаў i страляць у iх ён не мог многа: вiнтоўка была яму яшчэ зацяжкая. Ён лёгка пралазiў пад калючыя загарадзi, мог падгрэбцiся пад сцяну пунi i так улезцi ў яе або вылезцi з яе. Ён мог прыкiнуцца глухiм пастушком, галодным сiратой-жабраком, цiкаўным малым дурнем, вясёлым рагатуном, шукальнiкам усяго, што толькi льга згубiць i страцiць. Ён мог дапасцi да нямецкага штаба, да вартавога салдата на мосце, да вайсковай нямецкай стаянкi, палiчыць танкi i колькi салдат, папрасiць у немца закурыць, каб у таго не было падазронасцi. Ён мог абсачыць за суткi шырокi круг мясцовасцi, узяць на памяць кожны след на роснай траве, пераначаваць у нямецкай кватэры, вярнуцца яшчэ загадзя ў атрад i выслухаць пахвальбу i падзяку ад камандзiра. Так месяц за месяцам, усё больш i больш яго ясная надзея злiлася з плынню дзён, заўсёды занятых, поўных дзейнасцi, што стала яму ратункам. Ён жыў поўным жыццём. Маршчына над левым вокам хоць i аставалася на сваiм месцы, але ўжо так стала, што пакiнула надаваць усяму твару свой выраз. Яе забiла i перавысiла штосьцi iншае, што iшло з душы i свяцiлася на твары. I як жа гэта так прыйшлося, што ён нават i падумаць не можа, хто развярнуў мурашнiк i калупаўся нешта пад арабiнай у полi? Паняверка тачыла яго. Ён быў сам не свой. Цэлы той дзень яго не бачылi ў атрадзе. Змрокам дня ён вярнуўся i сказаў, што ўначы зноў пойдзе, бо яму здаецца, што напаў на тое, што трэба. Цераз ноч, калi сонца ўжо высока стаяла, ён вярнуўся i сказаў, што ў той трухлявай хаце, што стаiць крайняя ад ельнiку i ўжо многа часу пуставала, нехта жыве.