Алег Рукаль - На службе князя Радзівіла

Першай умовай ставілася, каб для Польшчы і Літвы быў адзін манарх, які б выбіраўся з кіроўнай дынастыі агульнымі галасамі. Па спыненьні гэтай дынастыі палякі ня мелі права выбіраць караля бяз ведама ліцьвінаў, а ліцьвіны – вялікага князя бяз ведама палякаў. Выбары супольнага манарха павінны былі адбывацца на межах абодвух дзяржаваў, пасьля чаго ён мусіў каранавацца ў Кракаве ў прысутнасьці ліцьвінскіх паслоў, а потым адбывалася ганаровае ўзьвядзеньне на вялікае княжаньне ў Вільні ў прысутнасьці польскіх паслоў. Перад каранацыяй у Кракаве выбраны манарх павінны пацьвердзіць правы і вольнасьці жыхароў Кароны Польскай, а перад узьвядзеньнем на вялікае княжаньне – правы і вольнасьці жыхароў Вялікага Княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага. Пасьля гэтага адбывалася прысяга гаспадара паводле традыцыйнай формы.

Выбраны манарх мусіў з аднолькавай прыхільнасьцю ставіцца да абедзьвюх дзяржаваў, не аддаючы адной з іх перавагі перад другой.

Палякі і ліцьвіны павінны былі абавязацца ніколі не пакідаць свайго манарха, дапамагаць адно аднаму ва ўсіх цяжкасьцях і зьменлівасьцях лёсу, дапамагаць словам і справамі супраць падкопаў і нападаў усіх ворагаў, не пачынаць разладаў і войнаў з суседзямі без супольнай згоды, не заключаць ні з кім новых дамоваў і не парушаць старых, не пасылаць паслоў бяз рады і згоды адно з адным, мець агульных ворагаў і сяброў.

Павінны быць вызначаны памеры ваеннай дапамогі, якую адны аказваюць другім як паспалітым рушэньнем, так і найманымі войскамі ды грашыма.

Вальныя соймы павінны былі праходзіць асобна ў Польшчы і асобна ў Літве. У інструкцыях дапускалася згадзіцца на агульныя польска-літоўскія соймы, але на такіх соймах павінны вырашацца толькі тыя пытаньні, якія тычацца абодвух дзяржаваў і ні ў якім разе не павінны разьвязвацца справы, якія датычылі б асобнай краіны.

Кожная дзяржава павінна была самастойна абіраць сэнат, прызначаць урады, адпраўляць суды, выдаваць законы. Літва і Карона павінны былі захоўваць сваю беспасярэднюю і пасярэднюю найвышэйшую ўладу – merum et mixtum imperium.

У выпадку вайны на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага заступае на сваю пасаду літоўскі гетман, якому падначальваюцца войскі, адусюль сабраныя. У выпадку вайны на тэрыторыі Кароны Польскай войскамі кіруе гетман каронны.

Такімі былі інструкцыі, дадзеныя ліцьвінскім паслам на супольны сойм.

Пасьля абмеркаваньняў умоваў магчымай вуніі з Польшчай надыйшоў час для хадайніцтваў і заяваў прадстаўнікоў розных земляў і паветаў.

Першымі выступалі прадстаўнікі Кіеўскай зямлі. Паслы пакланіліся Жыгімонту Аўгусту.

– Ваша каралеўская мосьць, князі, паны і зямяне Кіеўскай зямлі просяць Вас, каб нас запрашалі на соймы адмысловымі лістамі згодна з даўнім звычаем, як і абывацеляў іншых зямляў, – пачаў казаць адзін шляхціц.

– Ці ж цяпер так ня робіцца? – зьдзівіўся Жыгімонт Аўгуст.

– Ваша мосьць, справа ў тым, што лісты з запрашэньнем на гэты сойм не дайшлі да Кіеўскай зямлі, і мы выправіліся ў Вільню са спазьненьнем, грунтуючыся толькі на чутках пра скліканьне сойму.

– Даўні звычай запрашаць на сойм паслоў з Кіева адмысловымі лістамі будзе дзейнічаць і надалей, – адказаў манарх. – Што ж тычыцца гэтага сойму, то лісты былі таксама пасланы, але, відаць, не дайшлі праз вялікую адлегласьць і малы час, які быў адведзены для збору паслоў.

– Ваша мосьць, кіеўскія зямяне просяць таксама, каб іх не прымушалі даваць людзей на будаўніцтва кіеўскага замку, бо, па-першае, яны ня маюць абавязку гэта рабіць, а па-другое, шляхецкія ўладаньні ў дадзены момант моцна спустошаны ворагам.

– Я ўжо загадаў ваяводу далучаць да будоўлі замку толькі тых зямянаў, якія абавязаны гэта рабіць. Але я быў бы вельмі ўсьцешаны, каб і астатнія паны дапамаглі ім хутчэй дабудаваць замак у гэты небясьпечны час, – сказаў Жыгімонт Аўгуст.

– Просім, мосьці княжа, таксама, каб разам з намі пры кіеўскім замку несьлі вайсковую службу і ўсе князі, паны і зямяне іншых земляў, якія маюць уладаньні ў Кіеўскім павеце.

– Гэта справядліва. Хай так будзе, але толькі для тых паноў, у каго ў Кіеўскім павеце галоўныя маёнткі.

Прадстаўнікоў Кіеўскай зямлі зьмянілі паслы Мсьціслаўскага павету.

– Ваша мосьць, беручы пад увагу небясьпеку ад Масквы, якая пагражае нашаму гораду, просім Вас распарадзіцца пра пачатак рамонту ў Мсьціслаўскім замку і пра папаўненьне яго службовымі людзьмі, гарматамі, жалезам, салетрай і харчовымі запасамі.