Уладзімер Глыбінны - Вялікія дарогі [пра мінулае]

- Ня доўга цешылася, бо кароткім выпала нашае спатканьне, - сказала маці. - Ну, але дапамажы Божа, каб усё было добра. Каб вярнуўся бяз шкоды. Маці Божая, абараняй майго сына!

І яна ізноў прыціснула да грудзей сына й пацалавала. Бацька наводалі сядзеў панурым. Кастусь разчулена разьвітаўся зь ім і пайшоў на вуліцу. За ім засталіся пагляды заплаканых вачэй бацькоў.

Ня доўга Кастусю прышлося быць вольным чалавекам. На былой Аляксандроўскай вулцы немцы ўжо гналі вялікую калёну такіх зьбіраных з усіх куткоў места мужчын. Яшчэ здалёку нямецкі канваер даў знак Кастусю, каб далучаўся да калёны. Калёна рухалася хутка, але гэта не перашкаджала немцам бясконца гарлапаніць: «Шнэль, шнэль, шнэль!» Людзі й бяз гэтага ледзь ні беглі, бо канваеры паслугоўваліся ўжываньнем прыкладаў сваіх стрэльбаў...

Якое-ж было зьдзіўленьне, калі людзей праз Пярэспу па дарозе ў Дразды падвялі да нізкага рэчышча Сьвіслачы, дзе ў вялікай, як вокам сягнуць лукавіне, на мокрым сподзе сядзелі й ляжалі ўжо тысячы такіх, як яны людзей. Загналі й іх у гэтую масу. Людзі ляжалі хто на чым. Адны прымайстраваліся на коўдрах або нечым іншым, але большасьць сядзела на зямлі ў тым, у чым яны трапілі сюды. Відаць, найгорш прыходзілася людзям ноччу на гэтым балотным тарфяным полі. Аднак, больш уражала тое, што большыня людзей была галодная. Людзей сабралі сюды, але есьці не даюць. Некаторыя прынесьлі ежу з дому, але большасьць аб гэтым не падумала. Нятутэйшым было найгорш, ім ня было ніякае дапамогі. Іншым сваякі прыносілі ежу, але знайсьці свайго чалавека ў такім натоўпе ня было так проста. Трэба было выгукваць прозьвішча іншы раз даволі доўга.

Гэтак здарылася й з маці Кастуся. Ён даведаўся толькі праз гадзіну або дзьве, што ягонае прозьвішча дзесьці выгукаецца. Адшукаў маці зь цяжкасьцю, бо гэта было ня так проста ў такім скапленьні людзей. Маці прынесла збанок зупы й хлеба. Яны ўселіся на грудок, і Кастусь пачаў сілкавацца. Хутка маці трэба было вяртацца дамоў, і ці хочаш, ці ня хочаш, прышлося разьвітацца.

Па некім часе Кастусь прайшоўся праз усю даўжыню тае лугавіны й апынуўся ля ракі. Ніжэй плыла тая самая рака, якую ён любіў зь дзяцінства. Па той бок ракі хадзілі канваеры, пільнуючы інтэрнаваных. Але на гэтым беразе некалькі асоб плюхалася ў вадзе на жоўтым чыстым жвіры. Канваеры, здавалася, не зьвярталі на іх увагі. Кастусь таксама наважыўся апусьціцца ў воду. Нейкі мужчына, відаць, задалёка забрыў на той бок ракі, і канваер выстраліў па ім. Зірнуўшы на канваера, Кастусь хуценька вылез на бераг ды падаўся ад тога небясьпечнага месца. «Ліха ведае, што можа прыйсьці ў голаў таго канваера. Проста можа захацецца паказаць сябе гаспадаром-пераможцам і даць волю свайму жаданьню забіць нейкага «унтэрмэнша». Лепш далей ад бяды. Беражонага Бог беражэ!» - думаў Кастусь...

Вярнуўся на тое самае месца, дзе праседзеў ноч і раніцу. Недалёчка гурт людзей слухалі чалавека, які даводзіў, што нацыянал-сацыялізм - найноўшая й самая прагрэсыўная партыя ў сьвеце. Яна прапагуе справядлівасьць у Эўропе ды хоча пакласьці канец панаваньню плютакратаў і бальшавікоў. Канец бальшавізму ўжо відавочны...

Кастусь глянуў у твар прапаведніку новае ідэялёгіі, і аж зьбянтэжыўся. Ён адразу пазнаў тога самага «таварышча» Вечара, які згуляў ролю правакатара яшчэ ў канцы трыццатых гадоў. Гэта тады Вечар быў перакінуты ГПУ з Бабруйска ў Менск студэнтам Беларускага Пэдагагічнага тэхнікума, дзе ён выдаваў сябе за прыхільніка апазыцыйных групаў, уваходзіў у давер студэнцкай моладзі, каб вынюхваць іх думкі ды даносіць у ўстанову з трох літараў. Гэта ён прычыніўся да пазьнейшага арышту й выгнаньня Кастуся. Пазьней ён працаваў у Беларускім Унівэрсытэце, дзе выконваў сваю каінаву работу да самай вайны. А цяпер ён выступае прапагандыстам новай ідэялёгіі. Ёсьць-жа на сьвеце такія шэльмы й нягоднікі... І Кастусь пастанавіў трымацца далей ад такіх Хрыстапрадаўцаў...

Адышоўшыся далей, Кастусь усеўся сярод мірнае групоўкі людзей і моўчкі наглядаў навакольле. Зусім нечакана зьявіўся малады немец у чорнай форме з рэвальвэрам на баку. Гаварыў ён крыху па-расейску. Спыніўшыся недалёка ад Кастуся, ён пачаў расказваць аб прывабнасьцях жыцьця пасьля нямецкае перамогі. Гутарка яго была зласьліва-нахабнаю. Потым ён дастаў наган і прыўзьняў яго высока над галавой, а затым хуценька апусьціў яго й выстраліў наўздагад у натоўп людзей... Безадказнасьць за жыцьцё людзей была відавочнаю... Адважны ваяка пайшоў... Людзі акружылі маладога чалавека з прабітаю нагою. Ніжэй калена цякла стужка крыві. Нехта перавязаў рану хустачкай. Ні бінту, ні ёду тут ня было. Прышлося раненаму аддацца на волю лёсу...