Уладзімер Глыбінны - Вялікія дарогі [пра мінулае]

Былі, праўда, людзі вельмі патрыятычнага складу з тых, каго прысылалі на працу ў Беларусь. Ужо зь першых дзён вылучаўся доктар Чарняўскі, які прыехаў на бацькаўшчыну з дэвізам «Жыве Беларусь!» і ўсюды, дзе мог, яго прапагандаваў. У мянчукоў, што ня звыклі да такога віншаваньня, ён часам выклікаў зьдзіўленьне. Аднак сваімі паводзінамі й верай у адраджэньне Беларусі будзіў давер і пашану. Людзі пачыналі задумвацца аб лёсе сваёй бацькаўшчыны... А доктар Чарняўскі спалучаў сваю мэдычную дапамогу зь дзейнасьцю на карысьць адраджэньня Беларусі.

Менскую беларускую газэту рэдагаваў У.Казлоўскі. Быў гэта даволі здольны чалавек, пісаў нават не благія вершы ў Заходняй Беларусі. У Менску ён пісаў рэдакцыйныя артыкулы ў газэту. Відаць, дзеля гэтага ён стаў на прымеце падпольшчыкаў. Загінуў Казлоўскі ад рукі супрацоўніка беларускае газэты Матусэвіча... Казлоўскі пакінуў па сабе добрую памяць у рэдакцыі тым, што насіў матэрыялы газэты ў Генэральны Камісарыят на цэнзуру да ўпаўнаважанага для гэтых спраў немца - Сівіцы. Маючы да сябе давер, ён рэфэраваў пра зьмест чарговага нумару й лёгка здабываў дазвол на друк. Гэтым палягчалася праца рэдакцыі й фактычнаму рэдактару ня трэба было марнаваць час на атрыманьне цэнзурнага дазволу. Ён канцэнтраваў сваю ўвагу на мове, стылістыцы ды падборы адпаведных матэрыялаў. Гэтак агульнымі высілкамі рабілася справа прабуджэньня нацыянальнай сьвядомасьці.

Бацька на новым месцы ўсё хварэў і ніяк ня мог ачуняць. Зусім аслабеў і ўжо амаль не падымаўся з ложка. Маці даглядала яго, рабіла спробы пацешыць яго тым, што ня так ужо й блага пры немцах. А ён ня мог ніяк зьмірыцца з новаю акупацыяй Беларусі. Неяк выпаў дзень, калі ён пачуў у сабе даволі сілаў, каб апрануцца ды выйсьці пасядзець на лаўцы ў сквэрыку. Сядзеў ён і аб нечым думаў. Вочы ягоныя сьвяціліся вялікім сумам. Магчыма ён адчуваў свае апошнія дні на гэтым, такім бязрадасным сьвеце. Праўда, птушкі паранейшаму сьпявалі на дрэвах. Зыркімі фарбамі сьвяціліся краскі на клумбах сквэрыку, але парадзеў натоўп людзей. Бывала тут суцэльнай сьцяной мітусіўся менскі мешчанін. Цяпер толькі невялічкая купка людзей праходзіла па сквэрыку ля Пляцу волі, і толькі лічаныя асобы сядзелі на лаўках. Неўзабаве старому надакучыла на гэтым месцы й ён пасунуўся дамоў. Адразу-ж зьлег і ўжо колькі дзён не ўставаў з ложка. Захварэў яшчэ горш. Што маці ні рабіла, каб вылечыць, - нічога не дапамагала. Прыходзіла лекарка, аглядала, але памагчы рашуча не магла. Відаць ня было адпаведных лекаў. Неяк апоўдні памёр бацька на руках сваёй жонкі. Маці сама-ж яго памыла, апранула як належыць, атрымала даведку аб сьмерці ад лекаркі ды на другі дзень старога пахавалі на Кальварыі. Драўляны крыж нагадваў, што пахаваны раб Божы Ільля, народжаны ў 1876 годзе й памёр у 1941.

Яшчэ больш самотным зрабіўся Кастусь пасьля сьмерці бацькі. Адзіная маці й была ўсімі ягонымі родзічамі ў Менску. Ня маючы жонкі, ён яшчэ больш аддаваўся творчай працы. А нацыянальна-культурная праца ў Менску ў тым часе аж кіпела. Як грыбы зьяўляліся пачатковыя школы ўва ўсіх раёнах Менску. Усюды адзінай мовай навучаньня была беларуская мова. Аддзел Асьветы Менскае ўправы падрыхтаваў колькі падручнікаў на беларускай мове й выдаў новы правапіс, падрыхтаваны Антонам Лёсікам. Мастакі ўзяліся за маляваньне беларускіх краявідаў. Тэатр актыўна ўлучыўся ў стваральную працу й падрыхтаваў колькі беларускіх паказаў драмы ды опэры. Кожнага вечару на паказах у тэатры было многа народу. Неяк у летні дзень памешканьне тэатру было адведзена збору беларускае моладзі, паказваўся новы спэктакль. Раптам у глядзельнай залі ўзрываецца міна. Падпольшчыкі прыстасавалі міну да самае ўрачыстасьці. Некалькі маладых энтузіястаў было забіта, параненых было больш...

Кастуся ня было дома. Як толькі даведалася маці пра тую непрыемную навіну адразу, захвалявалася. Яна ведала, што ён няраз праводзіць багата часу ў тэатры. Тым больш, што ўваход для яго быў вольным, як для журналіста. Нямала вечароў ён прабываў на паказах Беларускае Мэльпамэны. Некаторыя паказы ён глядзеў некалькі разоў, кожны раз знаходзячы ў іх новыя адценьні сэнсу й новыя адмены мастацкае характарыстыкі. «Затонуты звон» Гаўптмана ён глядзеў ня менш за 20 разоў і кожны раз яго захаплялі ўсё новыя й новыя выявы філязофскае думкі ды багацьце вобразнага зьместу. Аб усім бачаным ён звычайна дзяліўся з маці. А цяпер, калі багіню тэатра апырскалі крывёю, маці затурбавалася. Напэўна ён там, дзе была такая ўрачыстасьць. Яна доўга стаяла на рагу вуліцы, спатыкаючы тых, хто бег з тэатру. Пазьней яна кінулася зь іншымі шукаць свайго сына. Але яго нідзе ня было... Зусім зьбілася зь сілаў. Ледзь дабрыла дадому. А на рагу вуліцы знаёмая дзяўчына паведаміла Кастуся пра выбух ў тэатры й што маці яго шукае. Ён дабег да брамы й тут убачыў сваю маці...