Андрэй Федарэнка - Смута

Дзядзька, не сказаць, каб смела, тыркае кассём абы-куды. Матка самая актыўная: шукае, пора граблямі ў траву, выглядае ў баразне паўз пожню...

— У лес пабегла даўно, — махае рукою дзядзька. Ён падходзіць да мяне, садзіцца побач, закурвае.

— Добрэ, як у лес, а як у снапа, падлюка, зашылася, — матка шукае і ў снапах аўса, якія побач, разгорнутыя, сушацца на пожні.

Ад дому я зусім п'янею. На імгненне раптам нашыя шулы ад варотаў робяцца беленькімі мармуровымі калонамі, бетонныя прыступкі паміж імі вядуць у нейкія дзверы, і я сам іду па гэтых прыступках, а злева — прыгожая шыльда, і пад ёй на сцяне патрэскаўся тынк формаю лацінскай літары S. Бр-р!

Дзядзька тым часам паказвае папяросаю на голую сножаць і бубніць:

— ...А тут жыў сярбеец. Хата стаяла.

— А адкуль ён узяўся, дзядзько?

– Гм, чорт яго матку знае. Мы тады сільно бедненько жылі, і вот неяк я ару, матка гліцу пайшла грабці, а Валодзей ляжыць пад плотам, з голаду памірае...

Шулы як шулы. Мабыць, гэтыя калоны проста мне сёння прысніліся, і так нечакана ўспомніўся сон.

— ...А тут, — дзядзька ківае за поплаўчык, дзе расце цімалы лес, — тут жыў Чуб.

— А чаго яго дражняць Чуб?

— Бо ён быў вельмі паганы! Кульгаў, падло. Неяк палез на некую крышу, шыфер ён хацеў там слаць ці хвароба яго матку знае, што ён там хацеў, да пасьлізнуўся, да ўпаў, да ўбіўса к... мацеры і стаў кульгаць. Яго бацько вожыкі еў. Назьбірае па лесі цэлаго кашаля, павысыпае іх у печ, прыпрэ засланку кірпічом, а яны пішчаць, пішчаць на ўсю хату! Пёк іх так, жывымі. Там трошкі туды, — тыча дзядзька за нашыя спіны, — жыў Палізан такі. Іхняя хата згарэла.

— Палізан! — смяюся я. — Як у Івана Пташнікава я чытаў, аднаго звалі — Парыпан.

Дзядзька рагоча. Ён любіць, калі я расказваю яму кніжнае. Ён узяў ад мяне і стаў ужываць слова «гаспадар», «гаспадарка» (у нас не мае гэтых словаў: гаспадарку называюць «селішча», а гаспадара — хазяін, без «дз»), палюбіў ён таксама пачутую ад мяне прымаўку «зямелька не гразь».

— Парыпан, — смяецца ўсё дзядзька. — А гэты Палізан, пра якога я кажу, у войну, як быў маленькі, сільненько баяўса парцізанаў. Раз парцізаны прыйшлі забіраць кабана, а маткі ўдома ні было, тады ён у сено залез і калоціцца, як ліст на асіні. А пасьля от папароў: «Мамо, палізаны ходзяць, а я длізу-длізу!» Дрыжу-дрыжу, хацеў сказаць. Так і стаў — Палізан...

Дзядзька плюецца, сморкаецца, шкрабае пару разоў бруском па палатне і ідзе дакошваць. Дый пара — ужо сонца пячэ ваўсю, ужо стаіць добры

ДЗЕНЬ.

Гады з тры таму, яшчэ добра на маёй памяці, паўз самую хату, вось паўз гэты поплаўчык, дзе дзядзька цяпер косіць, цякла такая чысценькая, прыгожая, вілюжная паміж алешчынаў і вербавых карчоў рэчка. Яна паіла Прыпяць. Увесну і ўвосень яна разлівалася. Ніколі не забуду, як адзін раз вясною вада ад нечага рэзка схлынула, і ў нізінцы, на сваіх сотках, я спаймаў двух шчупакоў — даўжынёю мне да калена. Але вясновы разліў я не так любіў, як калі мая рэчка замярзала на зіму і ад хатаў аж да лесу рабілася шырокае лёдавае поле. Лёд быў празрысценькі, свяціўся да самага дна. Каля карчоў можна было напарвацца на ўмерзлых у лёд уюноў. Я лягаў тады на гэты лёд і ўглядаўся, якія ў уюна вусікі, плаўнікі, сагнуты кручком хвост і калючая палачка каля рота. Я бег дадому па сякеру, асцярожна цюкаючы, высякаў іх усіх да аднаго, і ў цёплых далонях яны адыходзілі і пачыналі слаба варушыцца... Я ў дзесяць гадоў здабываў і сабе, і матцы цэлую вячэру! Ды яшчэ якую! Ай, хопіць, не буду ўспамінаць...

Яшчэ да таго, як пабудаваліся тут дачы, нешта недзе асушылі, каля Нароўлі, казалі, зрабілі плаціну, а калі асушалі, перабілі крыніцу, і яна збегла ў зямлю: рэчка зрабілася вузкай доўгай сажалкаю са стаячай вадою, перастала разлівацца, але, на шчасце, перасыхала поўнасцю толькі ў вельмі сухое лета. Рыба тут жыла, нягледзячы ні на што. Але калі б рыба тут поўнасцю перадохла ці вывелася, я ўсё роўна ставіў бы кожны вечар свае донкі — лескі з некалькімі кручкамі і з гумкаю на канцы; калі б знікла і вада, я б закідваў вудку ў калодзеж, у карыта, у вядро: Без вады і рыбы жыцця мне няма.

Я сяджу цяпер пад алешнікавым пахучым карчом і баюся падняць вочы на ваду, на чараты, на жоўтыя кветкі казакі, якія растуць пасярэдзіне гэтай канавы-копанкі-балотца. Мне здаецца, што, калі я гляну, там усё заходзіць ходырам.

«Божанька, хай сёння ўночы я не буду абдымацца з Анжэлаю, але пашлі мне за гэта шчуку ці акуня!» — зусім па-дзіцячы, шчыра малюся я. Вось гэты час, пакуль настройваешся, пакуль баішся глядзець на ўтыркнутую ў бераг палачку ад донкі, пакуль носяцца ў галаве малюнкі зімы, сябе малога, калі сонца залівае чырвона-малінавым золатам лёд, а шчокі гараць, і каля студні бразкае нечае вядро, пахне дымам, лёдам, зімою, і хутка ўжо вячэра, а там — цёплая печ і зашмальцаваная кніжка Мележа, якую разгортваеш у любым месцы і дрыжыкі бягуць па целе ад незвычайнай, чароўнай музыкі простых словаў, якія нейкім дзіўным чынам пастаўлены ў такі парадак, што ўжо не проста словы, а пахі, музыка, нейкі сум, нейкая весялосць, гэты час няўлоўных думак-успамінаў для мяне — шчасце.