Міхась Чарняўскі - Вогнепаклоннікі

Капалі па чарзе, бо ў шахтавым калодзежы для дваіх не было месца. Адзін прадаваў, другі адпачываў. Потым мяняліся. Калі выпрацоўка паглыбела, друз пачалі выцягваць плеценым кошыкам.

Да вечара ўдалося заглыбіцца амаль да пояса.

Назаўтра мужчыны закапаліся па плечы. Капаць у глыбіні было цесна, нязручна, не так як каля паверхні, дзе можна было размахнуцца, дзе крэйда была рыхлейшая, патрэсканая. Тут жа ішла суцэльная шчыльная парода, у якую з цяжкасцю заганялася вастрыё кайла. Да таго ж i самі капальнікі былі хоць i дужыя, але маладыя i нявопытныя, учарашнія хлопцы, якія яшчэ не набылі вынослівасці. А крэменю ўсё не было.

— Мы так да яго i не дабяромся. А можа тут i зусім пуста? — пачалі бурчэць памочнікі, мусіць намякаючы, што Крэм па старасці памыліўся.

— Будзе, хутка будзе,— супакойваў стары, а сам таксама пачаў хвалявацца.

Адзін з капальнікаў раздражнёна размахнуўся i зноў увагнаў кайло ў крэйду, а потым адразу ж разагнуўся i радасна закрычаў:

— Во, зламалася! — i паказаў вышчарбленае лязо прылады.

Узрадаваліся i ягоны напарнік, i Крэм. I не таму, што сапсаваўся гарняцкі інструмент,— лязо зламалася аб нешта надзвычай цвёрдае, а гэта мог быць толькі крэмень!

Хутка жаўлак ляжаў на траве каля вусця шахты. Ен быў плоскі, як праснак. Нічога вартага з яго не зробіш, хіба які скрабок. Але гэта быў знак, што пачаўся пласт. I праўда, праз пядзю пароды трапіўся большы жаўлак. Да вечара выбралі частку крэменю, што залягаў на дне шахты. Заўтра дастануць рэшту i пачнуць капаць падбоі. Крэмень тут добры, i яго шмат.

Калі скончылі працу, Крэм абтрос з каленяў наліплую крэйду, павярнуўся ў той бок, дзе рос стары дуб, i нізка пакланіўся.

Вярталіся ў шахцёрскі лагер, ледзь цягнучы здабычу. Трэба было паказаць яе суродзічам. Заўтра сюды прыйдуць гуртам i пачнуць распрацоўваць новае радовішча.

Крэм ішоў у лагер ззаду сваіх памочнікаў. Не спяшаўся. Быў задаволены. Ведаў, што аднавяскоўцы зноў будуць дзівіцца, які ён знаўца зямных таямніц, як ён паранейшаму знаходзіць добрыя мясціны для шахтаў. Не, ніхто яшчэ не скажа, што Крэм знасіўся, што яму ўжо толькі сядзець у хаціне i няньчыць унукаў.

* * *

— Рось, гэта што каля Ваўкавыска цячэ?

— Так.

— А чаму ты ўпэўнены, што Рось?

— На берагах гэтай ракі у ваколіцах пасёлка Краснасельскі знойдзены адзіныя, вядомыя на Беларусі, крэменездабыўныя шахты. Так мелася некалькі тысяч выпрацовак у крэйдавай тоўшчы, а побач — мноства майстэрань па вырабу крамянёвых сякер. Па вугалях, знойдзеных у шахтах, вызначылі, што ix пачалі капаць яшчэ ў неаліце — у трэцім тысячагоддзі да нашай эры, але большасць ix адносіцца да наступнага тысячагоддзЯу гэта значыць — да бронзавага веку.

Я там даследаваў не адну шахту, наваколле аблазіў спрэс i ведаю яго дасканала. Таму адразу i здагадаўся, што ў сне мне бачыліся менавіта гэтыя мясціны.

— У цябе ўсюды — крэмень, крэмень. А дзе ж бронза? Век жа — «бронзавы»?

— Еачыш, у бронзавым веку на Беларусі, як і на суседніх тэрыторыях, большасць прылад працы, як i ў папярэднім новакаменным веку, выраблялася з крэменю. Медзь i яе сплавы з іншымі металамі (бронза) траплялі да нас з далёкіх Каўказа, Скандынавіі, Прыкарпацця. Ix было мала, каштавалі дорага. Але кожную новую эпоху мы называем па важнейшых яе адкрыццях. Навучыўшыся здабываць бронзу, людзі зрабілі крок да выплаўкі жалеза з руды! Ну а жалезу абавязана ўся наша цывілізацыя.

На пералёт стралы ад Выспы Выпрабаванняў мужчыны перасталі веславаць, i човен, яшчэ крыху праплыўшы з разгону, спыніўся, лёгка пагойдваючыся на бакавой хвалі.

— Пара, Ждан,— сказаў шыракатвары з пасівелай барадой мужчина.

З дна чоўна ўстаў юнак гадоў пятнаццаці i пачаў распранацца. Па тым, як,блытаючыся ў раменьчыках-завязках, спехам вызваляўся ад вопраткі, як моцна былі сціснуты пабялелыя вусны, можна было здагадацца, што ён хвалюецца. I. каб не прыкмецілі гэтага прысутныя i не падумалі, што баіцца, мусіць, так спяшаўся хлопец.

Нарэшце ён застаўся зусім голы — хударлявы, але ўжо мускулісты светлавалосы юнак з яшчэ па-дзіцячаму адтапыранымі вушамі. На цёмнай, загарэлай пад сонцам, закуранай каля вогнішчаў, скуры зараз асабліва выдзяляліся белаватыя шрамы ад хлапечых боек, лажання па дрэвах i хмызняках, нырцавання сярод карчоў за рыбай.

— Пара, Ждан,— зноў сказаў шыракатвары.

Ждан выпрастаўся, зірнуў на маўклівых мужчын у чоўне i сустрэўся з бадзёрачым паглядамбацькі, які прымасціўся на карме. I ад гэтага пагляду ў юнака прыбавілася рашучасці, i ён легка, каб не разгайдаць няўстойлівую даўбёнку, адштурхнуўся ад яе дна i даў нырца ў ваду. Праз колькі сажняў вынырнуў i паплыў, не азіраючыся, да выспы. I толькі, калі выбраўся на бераг, абярнуўся i памахаў рукою.