Іван Пташнікаў - Тартак

— Ды не... — Петражыцкі патаптаўся ў парозе, сагнуўся неяк увесь у крук і сеў на лаву — на самы край. Так і сядзеў на краі, падпёршыся нагамі і баючыся пасунуцца далей. На яе не глядзеў — на боты. — Дапытвае кагэбіст, з Мінска. Мне загадана цябе даставіць, і ўсё. Сёння раніцай. Ушчамлю зараз Дэраша ў вазок і пад'еду. Падчапурыся. Учора Сушкава дапытвалі, цяпер узяліся за наша Задроздзе. За тых, у каго ў трыццаць сёмым мужыкоў пабралі. І твайго Сяльвестру. Якая тут табе кража... — Ён паглядзеў на яе і адвярнуўся. Устаючы з лавы, грукнуў макраватымі ботамі па падлозе, паглядзеў скоса на стол, дзе пад белым абрусам ляжала бугром круглая буханка хлеба, зіркнуў па белай новай зашклёнай шафцы, якую сёлета ўвосень, папрасіўшы Царука з машынай, прывезла Волька з Плешчаніц, — шукаў, каб за што зачапіцца сваімі п'янымі вочкамі, хоць за парожнюю шклянку. Хаця яму, каб устаць з лавы, трэба было ўжо добра ўперціся нагамі ў падлогу.

Заныла недзе глыбака ў грудзях і не адпускала — праціўна, горка, з тупым болем. Яна ўсё яшчэ стаяла ля акна ад вуліцы і ўся гарэла, як у агні. Высокая, ценкая, высахлая за сваё праклятае бязмужняе адзінокае жыццё на трэску — адна гадавала трое дзяцей, бегала кожны божы дзень у калгас ад цямна да цямна па нарадзе, насіла кляймо сям'і «ворага народа», памагала ў вайну партызанам, рвала жылы пасля вайны пры бясхлебіцы, пакуль не састарэла і пакуль не перасталі да яе чапіцца калгасныя брыгадзіры, каб ішла араць, баранаваць, жаць, выкідаць з праварын гной, палоць, выбіраць бульбу, даглядаць, малаціць, калаціць... Гэтулькі ўсяго перарабілі рукі з кляймом, згінь ты, благое, прападзі, што цяпер зусім адсыхаюць: круціць іх, выварочвае ў суставах кожную ноч...

Петражыцкі, устаўшы, ацёрся плячом аб вушак і сказаў:

— Будзь як штык... Пад'еду.

Яна тады выскачыла з-за стала на хату:

— Нікуды я з табой, аглаедам, не крануся! І гаварыць ні з кім не стану! Клічуць... Дапытваюць...

— Не паедзеш са мной, міліцанер перад сабой пагоніць. Па гурбах. Так што — збірайся, і без конікаў. Гэта табе не снег на дварэ, а кагэбэ.

— Не страш. Адбаялася. Усё жыццё баялася, да старасці... Не страш... — Яна ашчапіла далонямі галаву і аблакацілася на стол, каб перавесці дух. Угледзела яшчэ раз чырвоныя вочы Петражыцкага ў парозе і чырвоныя грудкі гіля — зноў ускочыў на падаконнік ад вуліцы.

Калі яна праз гадзіну села з Петражыцкім у вазок на ўзгоенае сена — ля самых варот, — чырвоныя грудкі пырхнулі з падаконніка на старую чорную высокую — вышэй страхі — рабіну і падалі ядраны дзяркаты галасок. Зверху з рабіны на снег пад ногі Дэрашу пасыпаліся адмерзлыя буйныя чырвоныя ягады — як пырскі крыві.

Вецер, зайшоўшы з начы з Загумення, з поўначы, нагнаў снегу ў вуліцу ўровень з платамі, і цяжка было выехаць на дарогу да маста — вазок кідала з боку на бок, і Дэраш напінаўся ў аглобнях. З другога канца вёскі з-за павароту ім насустрач ішлі на мост два мінскія МАЗы з прычэпамі: вязлі дрэва — доўгія і тоўстыя ў абхват сосны, зацярушаныя снегам. Прычэпы — на ўсю расцяжку, гружоныя — як павезці, — здалёку здаваліся як горы, прымглёныя белым снежным туманам. Сунуліся яны памалу, чмыхаючы і равучы між гурбаў; чорныя колы пад ім былі абсыпаны белым дробным інеем. Запахла дымам ад згарэлай саляркі і паленай гумай.

На павароце да маста яны якраз спаткаліся з МАЗамі нос у нос, і Александрына ўзяла ў Петражыцкага з рук лейцы, каб прыцішыць Дэраша і прапусціць наперад машыны: Петражыцкі, не знайшоўшы ў яе дома ні кроплі, знайшоў у некага і, пакуль запрогся і пад'ехаў да яе варот — звіўся і цяпер, апусціўшы галаву на грудзі, драмаў: не браў яго ні мароз, ні север.

Александрына пачакала, пакуль МАЗы адзін за адным мінулі мост, і тузанула каня за лейцы. Дэраш, збіўшыся з тропу, пераходзіў з адной каляіны ў другую — шукаў зручнейшай дарогі; вазок, як лёгкія дзіцячыя саначкі, кідала з боку на бок, і яна цяпер, трымаючыся за поручань, скоса пазірала на Петражыцкага: выкуліш яшчэ недавярка, то ці падымецца сам, усцягваць яшчэ прыйдзецца.

МАЗы былі ўжо далёка на горцы, чуваць быў толькі іх рокат, пасля і ён аціх, і зноў заскрыпеў пад палазамі снег. Поле за мастом паабапал дарогі пасля машын зрабілася белае і чыстае, як лагодная чалавечая доля... Паказалася было над далёкімі садамі з-за хмары сонца і адразу схавалася; зноў пасыпаў снег з крупамі — калюча сек па твары; шчыпаў за шчокі востранька мароз, чуваць было, як ён залазіць пад кажушок і стынуць плечы. Над белым снежным полем, абганяючы сані, каркнула прастуджаная варона — ляцела з адной вёскі ў другую, неяк бачком, і здавалася, што яна махае адным крылом.