Іван Пташнікаў - Тартак

У той бок, дзе ў Альковічах за Крайскам відаць востры шпіль ад касцёла, ідзе чалавек — здалёку не пазнаць. Мінае Сушкава, пойдзе праз Лаўкі на Крайск...

Некалі гэта была і Лёлева дарога ў школу.

У 1946-1948 гадах, ходзячы аж за пяць кіламетраў у пяты, шосты і сёмы класы Крайскай няпоўнай сярэдняй школы, я хадзіў па тых жа сцежках, тых жа калдобінах і каменні, што і Лёля Родзевіч... Я насіў з Грыневіч, дзе тады, пасля вайны, былі Крайскі сельсавет і школа, у Задроздзе пошту — бег на Лаўкі, ідучы са школы.

У Асаўку пад Хадакамі аціхае трактар, што шумеў з самай раніцы — сеюць жыта, — і над усёй Кур'янаўшчынай, над якой вісяць два вялікія жоўтыя тулягі, хаваючы сабой белую вузкую палоску ад самалёта, робіцца ціха — да звону ў вушах...

Над Садам дробненькім крыллем стрыгуць неба сінія ластаўкі.

А ў Садзе — кінь толькі на яго вокам, — ля дарогі на Хадакі пад старымі ліпамі ля колішняй прызбы чырванее ад ягад ірга каласістая...

Як і сто гадоў назад...

1996

Трактар «ХТЗ» (у вёсцы мужчыны звалі яго: хрэн ты завядзеш) трэба было вартаваць кожную ноч далёка, аж у Жукаўшчыне — гэта за лесам у полі, кіламетры чатыры ад нашай вёскі.

Трактар быў адкапаны з зямлі адразу пасля вайны, пазалетась, як прыйшлі нашы. Яго не паспелі адагнаць у сельсавет — так было загадана, калі пачалася вайна, — і закапалі ў сосніку ля ям, дзе хавалі на зіму бульбу.

Стаяў ён цяпер звечара і ўсю ноч ля лесу ў Жукаўшчыне — пад Сырніцай. Днём на ім араў Красоўскі з Сушкава — шыракаплечы мужчына, — гнаў барозны ад лесу праз усё поле да Рабога Калодзежа і назад: удоўжкі недзе з вярсту. Стары, заржавелы ў зямлі трактар, цягнучы за сабой тры плугі, дрыжаў і тросся, здавалася, возьме і разваліцца на кавалкі: колы — сабе, матор — сабе.

Быў канец мая — аралі пад познюю сяўбу, — стаялі ціхія пагодныя дні, — і трактар ракатаў цэлы дзень, глушачы ўсё на свеце, і рокат ад яго плыў свежым зялёным лесам на край зямлі. Трывожны, пасляваенны, ён быў чуваць аж у вёсцы, змушаючы ўздрыгнуць, пастаяць і паслухаць, доўга гледзячы ў той бок у неба.

Кожны вечар, — калі сонца, звярнуўшы з паўдня, хутка апускалася над лесам, — узяўшы старую фуфайку пад паху, трэба было па нараду, які пісала Волька-брыгадзірка і вывешвала на канцылярыі, валачы ногі, бо страшэнна хацелася есці — пачыналася лета самага галоднага пасляваеннага сорак шостага — праз Бярэзавец, каб застаць Красоўскага на полі і прыняць ад яго трактар «у цэласці і сахраннасці», як гаварыў сам Красоўскі.

Ідзеш, сагнуўшыся і падымаючыся пад горку па пяску па зрытай каляінамі жвіраватай дарозе, ківаешся з боку на бок, перастаўляючы цяжкія, ватныя ногі, — і сонца ківаецца разам з табой збоку ў яловых вярхах, вялікае, жоўтае і зусім не грэе. Дрыжыць толькі, усё ў чорных мурашках... Мурашкі скачуць у вачах, калі нават на яго не глядзіш...

Трактар аціх, і ўгары над галавой зашумелі верхаллём сосны. Ціўкнула трывожна сініца, пырхнуўшы з-пад самых ног.

Значыць, Красоўскі заглушыў матор і сядзіць на «сядзенні» на плугах — на месцы прычапнога, без якога спраўляецца сам — і чакае «змены». Хоць ты бяжы...

Спачатку паказаліся з-за бярэзніку, які вузкай, як праз хату, паласой кроіў на дзве палавіны Жукаўшчыну, старыя калёсы з растапыранымі шырака ў бакі новымі белымі бярозавымі аглобнямі. На калёсах былі відаць дзве круглыя цяжкія бочкі. Адна, што стаяла ўперадзе, — з карасінай, другая, ляжачая, — з вадой.

Трактар, нейкі сагнуты, як змораны ад ворыва конь, стаяў ля лесу далекавата ад калёс з бочкамі — Красоўскі сёння «адкроіў» ладны кавалак пад ячмень.

— Познішся, познішся... А мне сёння раней трэба адлучыцца... — загаварыў Красоўскі, ссоўваючыся з плугоў з сядзення. — Хаця што? Пад распіску мне яго табе здаваць? Што, яго — ваўкі з'ядуць? На які хрэн ён каму патрэбен... Але ж не, перадай з рук у рукі, як качаргу ля печы... Загадана ж вартаваць аж з эмтээса. А эмтээсу загадалі з раёна. Зацягаюць... Адзін жывы матор на тры калгасы... — Красоўскі атрос з сябе пыл і павуцінне, павёўшы замазучанай рукой па твары, і ступіў на дарогу, цягнучы па зямлі ногі — яны ў яго балелі. — Фуфайку сваю я не бяру, дажджу доўга не будзе. Накрыешся...

Вялікая, чорная, запэцканая ў мазут фуфайка яго ляжала высака на рулі, як бацянова гняздо на адломанай зверху сасне. Трактар нечым цененька шыпеў і соп, трэнькаючы, — астываў. З радыятара ў яго капала вада — рэдзенька і манатонна.

— І ў кішаню маёй фуфайкі руку засунь. Не скажы табе, дык і не зробіш. Скарынка там чэрствая ад Сяльвестрыхі асталася... — Сяльвестрыха, у якой у вёсцы стаяў на кватэры Красоўскі, прыносіла яму днём палудзень. — Высахла і запэцкалася. Але зжуй... Зялёны стаў ад зялёных праснакоў з ліпы...