Іван Пташнікаў - Тартак

— Пашкадавала... У мужыкі, мусіць, яго гадуеш... Скажу дома, хоць старая Барабаніха парадуецца... А ты, муха, з дарогі прэч! — і ён замахваўся на мяне, але не біў.

Валя ж маўчала. І так усю восень.

Прыйшла зіма. Адразу ўдарылі маразы і закруцілася мяцеліца. З усяго поля дзень і ноч дзёрла снег і пясок і несла ў вёску. Ад марозу трашчалі вуглы і лёд ля студні — вымярзала вада, у ельніку на дарозе з-пад снегу падымалася пара — там была крыніца.

Занесла лагчыны, не прайсці — правальваешся па пахі. Па твары, як сухім надзежнікам, хвастаў вецер, мерзлі шчокі і нос. Цяжка было хадзіць у Грыневічы, але нас не распускалі: мароз не даходзіў да дваццаці пяці градусаў.

Трэба было мясіць снег уцэла — пракладаць сцежку.

Пецю Жардэцкаму за зіму пашылі доўгі чырвоны кажух з вялікім чорным каўняром; на валёнкі Пеця надзяваў боты, раскошныя, бацькавы. Бацька яго сам вырабляў скуру, сам і шыў. Боты пахлі дзёгцем усю дарогу і ўвесь дзень у школе: Пеця іх сушыў, паставіўшы ля грубкі, а па класе гойсаў у валёнках. Чырвоны, з круглым тварам, з вялікім носам і тоўстай шыяй, ён ішоў у сёмы клас «да дзяўчат», аж пакуль яго не сталі вадзіць у настаўніцкую на педсаветы.

Хацелі састрыгчы яму польку — ён не даўся, затое пацішэў. Але рот у яго не закрываўся.

— Ну дык не збіраешся?.. — падступаўся ён да Валі. «Не збіраешся» — значыла ў яго «не збіраешся замуж». — Усё малішся. Гады недзе ўрвала. Пара. Ты, мусіць, мая равесніца, факт.

Валя раз не сцярпела. Дала яму па твары і плакала ўвесь урок. Яе ніхто тады не мог суцешыць: у яе разбалелася галава. Валя адпрасілася дадому.

У той вечар мяцеліца зусім ашалела. Ад снегу не было відаць ні дарогі, ні ельніку. На горку ад Грыневіч мы падымаліся, пабраўшыся за рукі.

Снег увачавідкі мякчэў, не сек па твары, — відаць было, што адваліцца мароз, — але сыпаў, як хто мякіну шуфлем. Дарогу зраўняла, поле было белае і чыстае, як абрус на стале. Добра, што Валя пайшла дадому днём.

Мы былі ўпяцёх, пяты — Пеця Жардэцкі. Ісці было цяжка, нылі і балелі ногі. Пеця цягнуўся ззаду, наставіўшы каўнер кажуха, і соп. Ён быў сёння ціхі і злосны.

Калі мы выйшлі з лагчыны на поле, — выбіліся з сілы. Вецер тут быў у вочы і валіў з ног. Мы адварочваліся і ішлі задам наўгад, але зрываліся з дарогі і правальваліся па пояс. Пеця, ідучы па нашых слядах, улазіў у снег аж па калені.

— Я вам, муха, адвярнуся! Ану!.. — ён крычаў на ўсё горла, і вецер гнаў яго голас па полі. — Сняжку баіцёся, выдатнікі. Папрабуй хто яшчэ збіцца з дарогі — там і астанецца. Шчаняты. Яны вучыцца захацелі... Кіну школу, дык некалі воўк без мяне... Я ў вашы гады... А ты, смаркач, — гэта ён крычаў на мяне, я ішоў наперадзе, — у жаніхі ўжо збіраешся... Сняжку яшчэ многа трэба патаптаць... Гэта табе не задачку рашыць ды адказ зверыць, ці правільна. Тапчы, тапчы, падмяніць няма каму. Усе яны слабей за цябе, ты самы жылісты. Гэ-гэ... З тваёй сілай яшчэ мяне можна... Давай, давай, выдатнік, муха... Тая бежанка днём лінула дахаты, збаялася снегу заступніца ваша, — аж скрыгатаў ён зубамі.

У мяне вылазіў з рота язык і ў горле рабілася горка-горка: я не мог нікуды ўцячы па такім снезе...

Чаго на нашай дарозе кожны дзень гэты чалавек?

Пасвятлела. У небе за хмарамі над самай галавой паявіўся далёкі месяц, яшчэ не зусім круглы. Здавалася, пацішэла, толькі ўгары хмары несліся некуды як шалёныя, набягаючы адна на адну. Сыпаліся цяпер зверху адны дробненькія крупы.

Былі ўжо відаць агні ў Сушняках за ельнікам. Хоць бы адчапіўся Пеця Жардэцкі.

Ён, здавалася, раптам субожыўся:

— Ну, выдатнікі, вярні ў кусты. Ламі лапкі і кладзі пад сябе. Аддуха. Слабыя вы яшчэ, а ад Сушнякоў да Ельнікаў яшчэ вярста. На гары ля могілак замяло не так. Ну, не стойце, бярыце мой чамадан... Вунь пад тую елачку, дзе сухая папараць.

Я ніколі б не астаўся з Пецем Жардэцкім у ельніку, але ісці далей не мог.

Агню мы не расклалі: не гарэлі ні папараць, ні яловыя лапкі. Пеця распальваў сам; у нас скрэплі рукі і былі што граблі. Пасля ён вылаяўся і засоп, бы за дарогу намарыўся горш за нас.

— Нічарта, муха, не адубеем. Больш лапак пад сябе. Мароз адваліўся — што, не чуеце сваімі насамі? Што, яны ў вас паадмярзалі? Га-га... А тая бежанка драпанула. Ну, я... Эх вы, смаркачы. Нічога вы не разбіраеце. Вам толькі табліцу грызці: два ў два — чатыры... А тут... Яна мне, гэта бежанка, душу назнайніцу вывернула... Што натапырыліся? Вочы гараць, як у катоў. А ты, малы, што нос адвярнуў? Што? Ніколі такога не чуў? Ці, можа, слухаць не хочаш? Га-га-га... Школу скончыўшы, усё трэба знаць. Думаеце, вам Валянціна Мікітаўна пра тое раскажа, выдатнікі? Яна толькі пра табліцу. А я, муха, вас трошкі адукую. А то так і памерзнеце, не ведаючы, што на свеце яшчэ нешта ёсць, не толькі табліца, ха-ха...