Іван Пташнікаў - Тартак

Мы вучыліся ў чацвёртым класе. Школа ў Грыневічах была ў даўнейшым панскім двары — новую спалілі немцы, — цёмная, з вузкімі класамі і козламі замест парт. Наш чацвёрты быў у самым апошнім вузкім пакоі, і мы заўсёды на перапынках бегалі праз шосты клас, абыходзячы здалёку Пецю Жардэцкага, які з лінейкай стаяў у дзвярах і хвастаў па нашых стрыжаных галовах. З ім мы не гаварылі, як і Валя.

Але Валі ён не чапаў, а з нас на дарозе віў вяроўкі: настаўнікам жаліцца на сябе ён забараніў, — гразіў расшчапіць галаву.

Ад Сушнякоў у Грыневічы трэба было ісці кіламетры з чатыры па густым ельніку, які рос у нізкіх лагах, дзе заўсёды стаяла вада.

З Ельнікаў нас хадзіла чатыры хлапчукі, усе ў чацвёрты клас; ля Сушнякоў далучаліся Валя з Пецем Жардэцкім, і мы ўшасцёх ішлі праз лагі ў «другую змену». Увосень, калі мы вярталіся дадому, заўсёды нам цямнела ў ельніку, і калі б не Пеця, мы баяліся б. Але Пеця, бачачы, што мы азіраемся па кустах, выпростваўся, разгінаў свае шырокія ў кажуху плечы і знарок ступаў паволі, як бык ад ракі, напіўшыся вады. У вачах у яго тады і праўда было нешта бычынае: яны цьмяна паблісквалі ў цемнаце, як зацягнутыя дымам. І тады ён рагатаў на ўвесь лог:

— А-а-а... Муха! Выдатнікі!.. Ану, падхапіце мой чамадан. Я паддам вам смеласці.

Ён даваў нам свой чамадан каторы ўжо раз, і мы неслі яго — вялікі, з белай фанеры, якая, відаць, збольшага была прыбіта, бо цвікі рвалі штаны.

— Не хныч! Матка новыя паш'ёць і старыя падаб'ёць, — рагатаў ён сам сабе.

Чамадан быў цяжкі: напакаваны асінавай шчапой. Пасля вайны не было ні сшыткаў, ні паперы, і ў першыя дні, калі пайшлі ў школу, мы пісалі на шчапе. Лепш за ўсё было пісаць на асінавай: яна белая-белая, як папера, і адмывалася, не тое што сасновая — рашыў задачу, занёс у школу і выкідай у печ. Толькі асінавай шчапы цяжка было дастаць, як і любой. Але Пеця даставаў. Яна ляжала ў хлеве ў Сымоніхі, пад сенам. Сымоніха пры немцах пачала перакрываць хату і не кончыла: не хапіла дроту на цвікі. Шчапу яна берагла, але ж ад Пеці Жардэцкага нічога нельга было ўпільнаваць: кожны дзень у яго быў поўны чамаданчык шчапы.

У чамадане яшчэ былі: крэйда — белая, зялёная, чорная; сухія скарынкі хлеба, «энзэ», якімі ён хрумсцеў ля грубкі на ўроках; патроны ад нямецкай вінтоўкі; паўлітровая бутэлька чорнага чарніла з фарбы; кавалак сала і яшчэ нешта ў маленькіх баначках. Казаў ён, што там пёры і кручкі ад вуды, але нам не паказваў.

Мы бачылі ўсё яго багацце, калі ён сам вытрасаў чамадан, дастаючы патроны, якія заўсёды ляжалі на дне.

Аддаўшы нам чамадан, ён даставаў з кішэні кажуха страшэйку. Страшэйка — пята ад гільзы з-пад гарматы-саракапяткі, адрэзаная так, каб яе толькі можна было ўзяць у руку. Капсуль з гільзы быў выбіты — у дзірку гладкім каменем альбо малатком заганяўся патрон ад нямецкай вінтоўкі. Гільзу тады трэба было браць у левую руку і настаўляць на капсуль патрона баёк. Баёк — стальны асяродак ад бранябойнага пэтээраўскага патрона, што ўстаўляўся ў раменьчык, які пасля прыціскаўся пальцамі да гільзы. Па такому байку трэба было добра ўдарыць тым жа каменем ці малатком.

Страшэйка біла моцна, як нямецкі карабін, нават куля з яе ляцела далёка, метраў на сто, і цюмкала. Парваную гільзу са страшэйкі трэба было доўга выбіваць «шомпалам» — кавалкам іржавага жалезнага шыла, якім стары Жардэцкі пры немцах калоў па вёсках свіней.

Выбівалі гільзы мы, нюхаючы дым. Ёмкі стрэл, ад якога шумела ў ельніку рэха, агонь, што вырываўся з гільзы, прыдавалі нам смеласці, а Пеця Жардэцкі бурчаў і лаяўся:

— Э-э-э, муха... Выдатнікі...

Страляць са страшэйкі было боязна, але вунь як хацелася, ды Пеця Жардэцкі даваў страляць толькі таму, хто яго баяўся і слухаўся. Мяне ж да сваёй страшэйкі ён не падпускаў і блізка:

— Смаркач, муха...

Я быў маладзейшы за Валю аж на тры гады, а ў нашай кампаніі — самы меншы. Можа, таму за мяне заступалася Валя. Учэпіцца за руку Пецю, нічога нават не скажа, і той выпускае мяне з лап.

— Шчасце маеш, што яна за цябе, абрымзонік, душу роніць. А так бы... Паглядзі, на каго ты падобны.

Я, худы, у рваных матчыных чаравіках, якія яна яшчэ купляла да вайны і берагла, у пашытых з абноскаў кажушку, выкачаны ў снезе і мокры, быў, і праўда, падобны невядома на каго. Але Валя дружыла са мною. Яна, мусіць, шкадавала мяне. Калі мне трэба было цягнуць Пецеў чамадан, яна сама брала яго ў мяне з рук і несла; яна падносіла і мае кніжкі, абівала ў мяне з плячэй снег, калі Пеця качаў нас у гурбах. Ён тады забіраў у яе з рук свой чамадан і аж рыкаў са злосці, як бычок: