Михась Южик - Перакулены час

– Чаю вып’еце? – спытаўся ён. – Харошы, цэйлонскі.

– Не, дзякуй, – адказаў Сурмач, хаця ў горле перасохла ад хвалявання.

Тады рэдактар узяў са стала пачак цыгарэт “Космас” і прапанаваў Васілю:

– Курыце?

– Ага. – Прыкладаючы ўсе намаганні, каб скрыць дрыготку пальцаў, хлопец вышмаргнуў з працягнутага пачка цыгарэту.

Пару зацяжак рэдактар і яго госць зрабілі моўчкі.

– Ведаеце, Васіль, – падаў нарэшце голас Алесь Хведаравіч, – што мяне ў асноўным парадавала, калі чытаў ваш рукапіс? Гэта тое, што мне не прыйдзецца расчараваць харошага чалавека – Галіну Вікенцьеўну.

На гэты ўступ Сурмач не знайшоў, што адказаць.

– А то ж як бывае: просіць знаёмы чалавек, твой добры таварыш, камусьці дапамагчы апублікавацца, – доўжыў рэдактар, выпускаючы клубы дыму ў напрамку адчыненай форткі. – Ты б і рады ўсёй душой гэта зрабіць, але не можаш… Па адной простай прычыне не можаш, што там не толькі няма чаго публікаваць, а і працаваць – рэдагаваць, папраўляць – няма з чым: паэзіяй там і не пахне. І што тады мне, небараку, рабіць? – Ён хітравата падміргнуў Васілю. – Сказаць прама: “Гэта бяздарна”, – то скрыўдзіш добрага чалавека, альбо, горш за тое, нажывеш у ягонай асобе новага ворага. А ворагаў у нас, рэдактараў, і так дастаткова. Словам, выкручвацца прыходзіцца, прыдумляць нейкія гладкія фразы, чырванець, быццам сам вінаваты ў бяздарнасці тых вершаў. Разумееце, Васіль, пра што я кажу?

– Разумею.

– Іншая справа – чалавек з вуліцы. З ім куды менш цырымоній: таленавітае – у друк; не надта таленавітае, але прафесійна зробленае ў стол кладзём – хай сваёй чаргі чакае; пасрэднае, бяздарнае – адхіляем канчаткова і беспаваротна. Любата працаваць! – Рэдактар яшчэ раз падміргнуў Васілю і раструшчыў кароткі акурак у попельніцы.

Моцны тытунь “Космасу” гаючым чынам падзейнічаў на Сурмачаву нервовую сістэму: у душы палагаднела, у руках з’явілася прывычная ўпэўненасць. Апрача таго, радаваў даверлівы тон Алеся Хведаравіча.

– Прызнаюся, што без энтузіязму ўзяў ваш рукапіс, – мовіў далей рэдактар. – Паўтараю: баяўся засмуціць Галіну Вікенцьеўну, якую ведаю гадоў пяць як выдатнага журналіста. Бо не сакрэт, што са ста вершаскладальнікаў добра калі знойдзецца адзін з задаткамі таленту, і верагоднасць, што гэты паэт будзе рэкамендаваны праз твайго блізкага знаёмага, мізэрна малая. Таму ваш рукапіс я ўзяў з апаскай… Работы ў мяне па горла, і новыя вершы я проста фізічна не магу праглядаць за тыдзень… Але ж мне карцела найхутчэй разабрацца з вашымі творамі – бо, па шчырасці, і ў вас западозрыў чарговага графамана, які шукае пралазы ў друк. Разумееце, каб не насіць у душы гэты цяжар… каб хутчэй сказаць Галіне Вікенцьеўне горкую праўду.

Утварылася нядоўгая паўза, цягам якой рэдактар нібы вывучаў твар свайго негаваркога суразмоўніка.

– Давайце ўсё ж чаю вып’ем. – Алесь Хведаравіч пацягнуўся да самаварчыка і ўключыў шнур у трайнік. Апарат адразу ж вантробна загуў, як кот перад бойкай.

Пакуль рэдактар засыпаў заварку ў кубкі, Сурмач не ведаў, куды падзець рукі, і церабіў запалкавы карабок.

– Такім чынам, я парашыў як мага хутчэй расправіцца з вамі, – Месціч ізноў адкінуўся на спінку канапы, – і таму ў мінулую пятніцу прыступіў да вашага рукапісу.

Ад гэтых слоў Васіль увесь ператварыўся ў слых.

– Вы парадавалі мяне, малады чалавек, – нечакана выпаліў рэдактар, – і за гэта – шчырае вам дзякуй. – Ён абсалютна сур’ёзна падаў руку збянтэжанаму Васілю і парывіста з ім парукаўся. – Ведаеце, што мне даспадобы ў вашых вершах? Не тэхніка – яна ў вас кульгае. Не думка – за выключэннем некаторых месцаў, мысліце вы даволі традыцыйна… Галоўны ваш козыр – любоў да слова. Не тая саладжавая любоў да прыгожых гладзенькіх фраз, не імкненне фанабэрыцца сваім слоўнікавым запасам… Я маю на ўвазе любоў да слова як жывой стыхіі… Разумееце?

– Не зусім, – шчыра прызнаўся Сурмач.

– Так, мова – гэта рэальная стыхія, Васіль, – паясняў рэдактар. – І вы, мо самі таго не ўсведамляючы, адчуваеце, любіце і жывяце ў гэтай стыхіі. Больш за тое, як мне здалося – і яна, мова, вас любіць. Гэта – галоўнае для паэта! Паверце майму вопыту. Цяпер любяць казаць, што мова ёсць проста сродкам выяўлення чалавечай душы, як аловак, папера, кніга. Глупства! Мова – гэта сама душа народа. А для паэта яна з’яўляецца нейкай прасторай, дзе ён існуе, дзе ён чэрпае патрэбную жыццёвую энергію. Мы як бы падвойваемся: наша зямная палова есць, ходзіць, спіць, піша, выдае кнігі; а ў гэты час другая палова купаецца ў нейкім уяўным акіяне мелодый, вобразаў, рыфм і рытмаў, наўпрост не звязаных з нашымі зямнымі дзеяннямі. І бывае, памірае паэт у росквіце здароўя, таленту, сямейнага шчасця – заўчасна, трагічна, часам праз самагубства. І гадаюць тады людзі: чаму, як, за што? А прычына такая: захлынуўся ён, небарака, у тым неспасціжным акіяне, паглынула яго стыхія, паклікала да сябе…