Зинаида Дудюк - Лаза

Гаспадар усцягнуў на сябе чорныя нагавіцы, на плечы ўскінуў світу, якая вісела пры парозе, на галаву надзеў шапку-васьміклінку з гузікам наверсе, акінуў позіркам хату, паглядам развітаўся з жонкаю.

– Блаславі вас Гасподзь, вы ж майго доўга не затрымлівайце, калі ласка, – папрасіла гаспадыня.

– Нашто ён нам? – адказаў Ціт. – Правядзе і вернецца.

Жанчына, быццам прадчуваючы бяду, раптам усхліпнула.

– Не плач, Маня, – сказаў гаспадар, не палохай дзяцей. – Ты ж бачыш, хлопцы добрыя, павячэралі і пойдуць сваёю дарогаю.

Ён першы выйшаў з хаты ўжо пад жончына галашэнне, за ім пасунуліся казакі. Калі адышлі ад хаты метраў дзвесце, Сцяпан спытаў:

– Куды кіруемся, Ціт?

– Пастой, ёсць у нас да цябе пытанне. Ты дапамагаў партызанам?

– Хлопцы, я нічога не ведаю.

– А людзі кажуць, што дапамагаў.

– Якія людзі? Мы вымушаныя карміць усіх, хто прыходзіць са зброяй і патрабуе ежы. Хіба мог я адмовіць вам, немцам, партызанам?

– Ты нам зубы не загаворвай і не прыкідвайся, што не разумееш, пра што пытаем. Калі не ты, дык хто супрацоўнічаў з чырвонапагоннікамі?

– Хлопцы, кажу шчыра, нічога не ведаю. У мяне дзеці малыя, гаспадарка, ці мне трэба каго закладаць? Самому б ацалець!

– Годзе, ідзі! – абарваў размову Ціт.

– Куды?

– На кудыкіны горы. Ідзі наперадзе, я скажу калі павярнуць, – адказаў Камар.

Сцяпан рушыў уперад. Ціт трохі адстаў і стрэліў яму з пісталета ў патыліцу. Забіты зрабіў па інэрцыі яшчэ два крокі і зваліўся.

– Вось і разлічыліся мы са здраднікамі, – сказаў атаман, засоўваючы пісталет у кішэню курткі, – выканалі свой святы доўг, ачысцілі зямлю ад чырвоных лісліўцаў, якія прадавалі нашых людзей немцам і савецкім партызанам. У гэтым і заключалася наша місія, а цяпер можам адпачыць. Прыкмеціў я тут колькі добрых стажкоў на лузе, думаю, там можна будзе добра выспацца.

У Сяргея увесь час было адчуванне, што ён моцна запэцкаўся, трэба было тэрмінова памыцца. У горле стаяў пах крыві, які ледзь не даводзіў да ванітаў. Ён помніў яго з таго часу, калі ўпершыню бачыў параненага земляка і цягнуў на сабе яго некалькі кіламетраў да лагера.

– Ці можна мне маці адведаць? – спытаў ён у Камара.

– Нельга, не трэба, каб нас у вёсцы бачылі. Няхай думаюць, што гэта партызаны пазабівалі хутаранцаў, – адказаў атаман.

– Дык усё роўна сведкі будуць, хоць бы той жа Панцялей.

– Гэты нічога нікому не скажа, пабаіцца, што людзі здагадаюцца, хто мужыкоў заклаў.

– А жанчыны гэтыя?

– Ты ў мяне дагаворышся, што я пашлю цябе іх пазабіваць, – злосна сказаў Ціт.

Сяргей змоўк, трохі адстаў ад хаўруснікаў, каб не бачылі, умыўся ў канаве, ведаў, што пасля разводдзя вада там звычайна бывае чыстая. Астудзіў твар і рукі, быццам стала трохі лягчэй. Але ў вачах усё стаялі нябожчыкі. Узнікалі іхнія жывыя твары, а потым бачыў іх з раскіданымі рукамі, нерухомых. Не хацелася верыць, што ўсіх забілі на смерць, мо яшчэ хто акрыяе – закралася надзея ў сэрца.

– Вось і нашы стажкі, чакаюць нас, – сказаў Ціт.

Сапраўды, на лугавіне стаяла некалькі стагоў, якіх чамусьці не вывезлі за зіму. Калі пайшлі да іх напрасткі, Сяргей здагадаўся, луг быў сухадольны: сена можна было забраць і вясною. Падышоў да крайняга стога, выграб сена вышэй над зямлёю, каб не спаць разам з мышамі, удыхнуў водар сухой травы, жадаючы перабіць пах крыві, які так і стаяў у горле, улез у бярлог, лацвей улёгся, але доўга не мог заснуць, усё нешта замінала: свярбела цела, калолася сена, папісквалі мышы, а пад канец ночы пачулася воўчае выццё. Недзе ўжо на світанні яму ўсё ж удалося задрамаць, але разбудзіла лёгкае шамаценне дажджу. Кроплі мачылі твар. Міжвольна падумаў: "Няхай Божая раса змые з нас грахі нашы цяжкія. А з другога боку, калі паглядзець, дык кожны сам аплочвае свае ўчынкі. Не рабілі б хутаранцы самі зла, дык мо і па іх не прыйшла б заўчасная і гвалтоўная смерць". Ён апраўдваў сябе і хаўруснікаў, як робіць кожны злачынец, але падсвядома адчуваў, што не так жыве, не тым займаецца. Але хто вінаваты ў тым, што ён вымушаны туляцца па лясах, начаваць разам з мышамі, як жабрак, прасіць у сялян ежы. Калі б яму далі магчымасць жыць па-чалавечы, хіба ён не здолеў бы пракарміць сябе? Эх, каб вярнулася ўсё, як было раней. Працаваў бы ён ад цямна да цямна з радасцю і ахвотаю, рабіў бы адвечную сялянскую працу і быў бы шчаслівы. Але немагчымае тое шчасце з-за ворагаў, якія запалонілі спрэс зямлю, і няма паратунку простаму чалавеку, акрамя як і самому агрызацца ды рабіцца зверам…