Зинаида Дудюк - Лаза

– Я пасплю, не будзі мяне, цётка, без асаблівай патрэбы.

– Спі на здароўе, навошта ты мне? – адказала жанчына і пайшла з хаты, каб не замінаць ваяку.

Ён абудзіўся раніцаю, калі ўжо сонца ўвалілася ў акно, ад траскатні вінтовак і аўтаматаў, здагадаўся, што завіталі партызаны. Ускочыў на ногі, апрануўся, схапіў вінтоўку і кінуўся да штаба атамана. Там ужо таўкліся казакі, чакаючы загаду. Адзін з хлопцаў, што стаяў на варце, дакладваў Граку:

– Абстралялі партызанскую разведку, але чакаецца набліжэнне іхняга атрада, бо ў суседняй вёсцы шумна і нешта гарыць.

– Заняць абарону, – загадаў атаман. – Камар, будзь пры мне, вазьмі свой узвод.

Сяргей апынуўся ў ліку тых, хто ахоўваў Грака. Хутка пачалася моцная страляніна. Каб не надта нашкодзіць вяскоўцам, атаман загадаў адступіць з вёскі да лесу. Што рабілася на пярэднім краі – Сяргей не бачыў, але вельмі нерваваўся: там быў яго сябар Грыня, баяўся, каб з ім чаго дрэннага не здарылася. Гэты хлопец быў вельмі вясёлы, меў прыгожы голас і пры ўсялякай нагодзе любіў спяваць. Найчасцей заводзіў "Катэрыну". Хацелася быць побач з ім, аднак ён вымушаны быў сядзець тут, нічога не рабіць, ахоўваць цела атамана. Бой цягнуўся да абеду, а потым партызаны адступілі, падпальваючы хаты вяскоўцаў. Усчаўся страшэнны пажар, якому дапамагаў моцны вецер. Полымя гуло, трашчалі дахі, іскры ляцелі ўгору жахлівым феерверкам, а над усім звінелі жаночыя галашэнні.

З поля бою на ўскраіну лесу пачалі прыносіць спачатку параненых, а пасля – забітых, чалавек дваццаць. Сяргей убачыў свайго Грыню з прастрэленай галавой і затросся худым целам, стрымліваючы плач, душачы ў сабе жалобу і паўтараючы ў думках: "На ягоным месцы мог быць я. Ён падараваў мне жыццё, ахвяруючы сабою. Ах, Грыня, Грыня, яшчэ не паспелі мы з табою з’есці пуд солі, а мусім ужо развітвацца назаўсёды. Даруй мне, што я выжыў. Даруй, і бывай назаўсёды. Я запомню тваю магілу, каб вярнуцца да цябе пасля вайны і расказаць табе, як і што ў нас было, калі сам дажыву да таго часу…"

– Удод, варушыся! Трэба капаць магілу, – пачуў Сяргей, нібы праз сон, голас Камара, павольна павярнуў галаву, пашукаў вачамі рыдлёўку, якая тырчэла, увагнаная ў зямлю, узяў у рукі, стаў побач з іншымі казакамі, пачаў капаць, пераадольваючы ў сабе стому і боль ад страты.

Ён пазбягаў глядзець на мерцвякоў, бо пасля яны стаялі ў вачах, але на Грыню час ад часу кідаў позіркі. Хлопец ляжаў з заспакоеным выразам твару, малады і прыгожы, пасма цёмных валасоў спадала на лоб, і прыкрывала маленькую рану пасярод ілба, вакол якой запеклася чорная кроў. У думках Сяргей развітваўся з сябрам: "Даруй, дружа, не паспелі мы з табою нагаварыцца. Нават не ведаю, дзе жывуць твае бацькі. Ты мне аднойчы назваў сваю вёску, а я пачуў – і адразу забыўся, даруй. Не здолею паказаць тваім бацькам, дзе ты пахаваны. А хто ведае, што чакае мяне? Мо такая ж невядомая магіла сярод лесу? Застаецца нам адно: сустрэцца на тым свеце і там працягваць наша сяброўства, якое так нечакана абарвалася…" Пад сэрцам сабраўся гарачы камяк і неміласэрна паліў, быццам клубок змей упіўся ў грудзі атрутнымі зубамі.

31

Вясной гестапа распачало новыя арышты ў Брэсце. Трапілі ў турму дзясяткі два акаўцаў з Палескай акругі, гітлераўцы адразу расстралялі адзінаццаць чалавек, астатніх трымалі ў турме, вялі допыты. Наглядчыкі-палякі ўпотай, як маглі, дапамагалі арыштантам, але ад здзеку нямецкімі следчымі над падпольшчыкамі не маглі выратаваць. Тым, хто застаўся на волі, трэба было працягваць барацьбу, каб даказаць акупантам, што людзі, якіх яны арыштавалі, не маюць дачынення да падполля. На сваю рызыку пан Руткоўскі сабраў пяць чалавек, уключыў туды Тадзіка і накіраваў на чыгунку ў раёне Бярозы. Хлопцы неслі з сабой узрыўчатку, ішлі глухімі дарогамі, абміналі вёскі, за два дні амаль дасягнулі месца дзеяння. Заставалася яшчэ прайсці якіх кіламетраў пятнаццаць. У чарговы раз спыніліся адпачыць у лесе каля Тэўляў. Пападалі на зямлю, паскідалі заплечнікі, так і ляжалі з паўгадзіны, даючы адпачынак нагам і целу.

Лес толькі ўбраўся ў першую маладую зеляніну, выглядаў па-святочнаму прыгожым і абноўленым. Самавіта снавалі рудыя мурашы, носячы нешта ў жытло з ігліцы. Лёталі сінія маленькія матылі. У вяршынях стаяў такі прыемны гул, быццам дрэвы ўвесь час пра нешта гаманілі. Тадзік расшпіліў куртку, адчуў, што вельмі разгарачыўся ў час хады. Паляжаў так трохі, потым распрануў куртку наогул. Ветрык астуджваў прыемна спіну праз сарочку, не хацелася варушыцца і што-небудзь рабіць, але ён быў у гурце самы малодшы, лічыў неабходным даказваць сваю патрэбнасць, таму спытаў: