Ryszard Kapuściński - Podróże z Herodotem

Zatrzymajmy się chwilę przy tej scenie.

Jesteśmy w demokratycznej Grecji, dumnej z wolności słowa i ze swobody myśli. I oto jeden z obywateli wypowiada publicznie swoje zdanie. Natychmiast podnosi się krzyk! A Lykidas po prostu zapomniał, że trwa wojna, a jeśli jest wojna, to wszystkie swobody demokratyczne, wolność słowa idą w kąt. Wojna bowiem rządzi się innymi, własnymi prawami, redukując cały kodeks zasad do jednej tylko, zasadniczej i wyłącznej reguły – wygrać za wszelką cenę!

Więc ledwie Lykidas kończy swoje wystąpienie, a już go uśmiercają. Można sobie wyobrazić, jak zirytowany, pobudzony i znerwicowany był słuchający go tłum. Byli to ludzie, którym armia perska deptała po piętach, którzy stracili już pół kraju, stracili swoje miasto. W miejscu, gdzie obraduje Rada i tłoczą się gapie, nietrudno o kamienie. Grecja jest krajem kamienia, wszędzie go pełno. Wszyscy po nim stąpają, wystarczy się schylić. I to się właśnie dzieje! Każdy sięga po najbliższy, najbardziej poręczny kamień i wali w Lykidasa. Ten prawdopodobnie z początku krzyczy, przerażony, a potem zlany krwią, jęczy z bólu, kuli się, rzęzi, błaga o litość. Ale na próżno! Tłum w stanie furii, w stanie obłędu i szału już nie słyszy, nie myśli, nie jest w stanie się zatrzymać. Ochłonie dopiero, kiedy Lykidasa ukamienuje, przemieni w miazgę, zmusi do milczenia na zawsze.

Ale nie koniec na tym!

Herodot pisze, że kiedy niewiasty ateńskie dowiedziały się o całym zajściu, zachęcając się nawzajem i zabierając jedna drugą, po-szły z własnego popędu do domu Lykidasa i ukamienowały jego żonę

i dzieci.

Żonę i dzieci! A cóż winne były ateńskie dziatki, że ich tatą myślał szukać kompromisu z Persami? Czy w ogóle wiedziały

coś o tych Persach? I że rozmawianie z nimi było czymś nagannym, nawet – groziło śmiercią? I czy te najmniejsze z nich wyobrażały sobie, jak wygląda śmierci? Jaka jest straszna? W jakim momencie uświadomiły sobie, że te babcie i ciocie, które nagle zobaczyły przed domem, nie przynoszą im łakoci i winogron, tylko kamienie, którymi zaraz zaczną rozłupywać im głowy?

Los Lykidasa pokazuje, jak ostry, bolesny i budzący wielkie emocje był wśród Greków problem kolaboracji z najeźdźcą. Co robić? Jak się zachować? Co wybrać? Współpracować czy stawiać opór? Rozmawiać czy bojkotować? Układać się i próbować przeżyć czy wybrać gest heroiczny i polec na polu chwały? Trudne, jątrzące pytania, dręczące dylematy.

Wobec tej alternatywy Grecy są cały czas podzieleni, a te podziały nie ograniczają się do dyskusji i słownych utarczek. Walczą ze sobą zbrojnie, na polach bitewnych, Ateńczycy z Tebanami, Fokijczycy z Tesalami, skaczą sobie do gardeł, wydłubują oczy, obcinają głowy. Żaden Pers nie wywołuje u Greka tyle nienawiści, co drugi Grek, tyle że z przeciwnego obozu czy skłóconego z nim plemienia. Może dochodzą tu do głosu jakieś kompleksy, winy, zaprzaństwa, zdrady? Utajone lęki, strach przed klątwą bogów?

W każdym razie do nowej konfrontacji dojdzie już niedługo, w dwóch ostatnich bitwach tej wojny, stoczonych pod Platejami i Mykale.

Najpierw – Plateje. Otóż kiedy Mardonios stwierdził, że Ateńczycy i Spartanie nie ugną się i nie pójdą na ustępstwa, zrównał Ateny z ziemią i wycofał się na północ, na ziemie kolaborujących z Persami Tebańczyków, gdzie płaski i równy teren był dogodny dla sztandarowej formacji Persów – ciężkiej konnicy. Na tę równinę, właśnie w okolice Platejów, przybyli, ścigając go, Ateńczycy i Spartanie. Obie armie zajęły pozycje naprzeciw siebie, ustawiły się w szyki i- czekały. Wszyscy mieli

poczucie, że zbliża się chwila wielka, chwila rozstrzygająca i śmiertelna. Płynęły dni, a obie strony tkwiły w zatrważającym, obezwładniającym bezruchu, pytając bogów – każda swoich -czy to odpowiednia chwila, aby zacząć bitwę, ale odpowiedź była, że – nie.

W któryś z tych dni jeden z Tebańczyków, Grek kolaborant Attaginos urządza ucztę dla Mardoniosa, na którą zaprasza pięćdziesięciu najznamienitszych Persów i tyluż prześwietnych Tebańczyków, sadzając każdą parę Pers-Tebańczyk na osobnej sofie. Na jednej z tych sof siedzi Grek Tersander, a obok niego Pers, którego nazwiska Herodot nie podaje. Obaj razem jedzą i piją, aż w pewnym momencie Pers, wyraźnie nastrojony refleksyjnie, pyta Tersandera: – Czy widzisz tych ucztujących Persów i wojsko, które zostawiliśmy obozujące nad rzeką? Persa musiały dręczyć jakieś złe przeczucia, bo mówi do Greka: – Z tych wszystkich po upływie krótkiego czasu zobaczysz tylko garstkę pozo-stałą przy życiu. To rzeki ów Pers i równocześnie obficie zalewał się łzami. Tersander, starając się powstrzymać szloch najwyraźniej upijającego się na smutno Persa, a sam jeszcze trzeźwy, mówi do niego bardzo rozsądnie: – Czyż więc nie wypada powiedzieć tego Mardoniosowi i ludziom z jego najbliższego otoczenia? Na co jednak Pers odpowiada brzmiącym tragicznie, ale jakże mądrym zdaniem: – Mój przyjacielu, co ma się stać z woli boga, tego nie może odwrócić człowiek; jako że nikt nie chce słuchać tych, którzy mówią prawdę. Przecież wielu Persów wie dobrze o tym, co przed chwilą powiedziałem, a jednak zniewoleni koniecznością, czynimy to, co czynimy. Dla człowieka nie ma większego bólu do zniesienia niż ten, kiedy wszystko widzi, a nic nie jest w stanie uczynić.

Wielką bitwę pod Platejami, która skończy się klęską Persów i na długo zdecyduje o panowaniu Europy nad Azją, poprzedzają drobne potyczki, w których jazda Persów atakuje broniących się Greków. W jednej z nich ginie faktyczny zastępca

dowódcy wojsk perskich – Masistios. Podczas ataku jazdy szwadronami koń Masistiosa, wyprzedzając inne, został trafiony strzałą w bok; z bólu stanął dęba i zrzucił z siebie jeźdźca. Gdy Masistios spadł, zaraz rzucili się nań Ateńczycy. Chwytają konia, a jego samego, gdy próbował się bronić – zabijają, choć z początku nie mogli mu dać rady. Tak bowiem był uzbrojony: pod spodem miał złoty pancerz pokryty łuskami, a z wierzchu na pancerz przywdział był purpurowy kaftan. Jak długo zatem uderzali w pancerz, nie zdołali nic wskórać, aż wreszcie jeden z nich zrozumiał całą sprawę i ugodził go w oko; dopiero wtedy padł on i umarł.

Teraz wybucha zażarta walka wokół zwłok. Zwłoki wodza są świętością. Uciekający Persowie walczą, aby je ze sobą unieść. Walczą na próżno. Pokonani, wracają do obozu. Po przybyciu jazdy do obozu pogrążyło się w żałobie po Masistiosie całe wojsko, a najbardziej Mardonios; ostrzygli sobie włosy, ostrzygli sierść koniom i bydlętom jucznym i wznieśli tak potężny lament, że w całej Beocji rozbrzmiało echo, bo zginął mąż, który po Mardoniosie cieszył się największym uznaniem u Persów i u króla.

Natomiast Grecy, którzy nie dali sobie wydrzeć ciała Masistiosa, złożyli na wozie jego zwłoki i obwozili je wzdłuż szeregów. A były one godne widzenia z powodu swojej wielkości i piękności. Dlatego też i to się zdarzało, że żołnierze, opuszczając szeregi, biegli, aby przypatrzeć się Masistiosowi.

Wszystko to dzieje się na kilka dni przed wielką i ostateczną bitwą, której żadna strona nie ośmiela się zacząć, bo wróżby na jej temat są ciągle niepomyślne. Po strome perskiej wróżbitą jest niejaki Hegesistrat, Grek z Peloponezu, ale wróg Spartan i Ateńczyków. Tego to człowieka ujęli kiedyś Spartanie i trzymali w więzieniu, aby go stracić, ponieważ zaznali od niego wielu strasznych, przerażających rzeczy. Znajdując się teraz w rozpaczliwym położeniu, gdyż życie jego było zagrożone, a przed śmiercią czekały go jeszcze tortury, Hegesistrat zrobił rzecz, której wręcz nie sposób opisać. Trzymany był w okutych żelazem dybach, kiedy przemycił ktoś do więzienia nóż. Wtedy zaraz powziął zamiar czynu, najbardziej mężnego ze wszystkich, jakie znamy. Oto obmyśliwszy, jak by nogę z dybów wydobyć, obciął sobie stopę. Po rym czynie, ponieważ pilnowany był przez stróżów, przebił więzienna ścianę i uciekł do Tegei, odbywając drogę nocą, a za dnia kryjąc się w lasach, tak że trzeciej nocy dotarł na miejsce, podczas gdy Spartanie wszędzie go szukali, zdumieni jego odwagą, bo widzieli oderżniętą połowę nogi, a jego samego nie mogli znaleźć.