Ryszard Kapuściński - Imperium

A jednak moja Rosjanka z Baku, przy pierwszym poruszeniu ulicy, przy pierwszych odgłosach nadciągających bojówek, które – wszyscy to wiedzą – idą rozbijać głowy Ormianom, tylko Ormianom, pakuje w pośpiechu walizki i pędzi na lotnisko, szczęśliwa, że udało jej się wydostać z piekła. Gdzie jednak jest to piekło? Gdzie się ono znajduje?

Ono znajduje się w niej, w jej świadomości.

Przypomina mi się Afryka, lata sześćdziesiąte, sceny na lotniskach Algieru, Leopoldville i Usumbury, potem, w latach siedemdziesiątych, te same sceny na lotniskach w Luandzie i Lourenco Marąues. Koczujące na tobołkach, nieprzytomne ze zmęczenia i ze strachu tłumy białych uciekinierów. To wczorajsi kolonizatorzy, władcy tych ziem. Dzisiaj natomiast ich jedynym pragnieniem jest wyjechać stąd, wyjechać natychmiast, zostawiając wszystko – tonące w kwiatach domy, ogrody, baseny, żaglówki. Skąd ten rozpaczliwy pośpiech i determinacja? Cóż ich nagle gna do Europy? Jakaż tytaniczna siła wyrzuca ich tak gwałtownie i bezwzględnie z tych wygrzanych tropikalnym słońcem, wygodnych, wspaniałych miejsc na Ziemi? Może tubylcy rozpoczęli masowe rzezie swoich białych panów? Może ich luksusowe dzielnice stanęły w płomieniach? Nie, nic się takiego nie dzieje.

To w świadomości kolonizatora odezwało się jego piekło, piekło wewnętrzne. To obudziło się i wydostało na powierzchnię jego nieczyste sumienie, skrywane i usypiane dotąd na tysiąc sposobów, a często po prostu niezbyt jasno i dokładnie uświadamiane. To nieczyste sumienie nie musi dotyczyć każdej jednostki składającej się na rzeszę kolonizatorów. Wielu tych ludzi czuje się – i jest – najzupełniej niewinnymi. Ale są oni ofiarami sytuacji, którą sami współtworzą, a mianowicie sytuacji kolonialnej, której istotą jest zasada asymetrii i podporządkowania człowieka skolonizowanego kolonizatorowi. Paradoks polega tu na tym, że, choćbym nie chciał i nawet protestował, jestem kolonizatorem przez sam fakt przynależności do narodu, który kolonizuje innych. Tylko za cenę wyrzeczenia się własnej ojczyzny i narodu, a czasem za cenę zmiany koloru skóry (teoretyczna hipoteza), mógłbym pozbyć się tej skazy, tego odium. Ale ponieważ są to wybory niemożliwe, tu i tam na lotniskach robi się tłoczno i nerwowo: kilkanaście lat temu na lotnisku w Luandzie, teraz – w 1990 roku – na lotnisku w Baku.

Jednakże przed kim uciekacie?

Czy nie przed samymi sobą?

Ale istnieje różnica między Portugalczykiem i Francuzem opuszczającym Afrykę a Rosjaninem, który powinien wyjechać ze słonecznego Baku czy pięknej, secesyjnej Rygi do takiego ponurego, przeraźliwie zimnego Norylska czy przygnębiająco brudnego i zadymionego Czelabińska. Że nie chcą wyjeżdżać z Estonii czy Armenii? Ja im się nie dziwię! Żeby się ratować, w swoich dawnych koloniach tworzą różnego typu związki i partie, których hasłem jest – pozostać, nie ruszyć się na krok! Rosjanka z Pouchina 117 jest raczej wyjątkiem, a to dlatego, że znajduje się w luksusowej sytuacji – ma rodzinę z mieszkaniem, i to w Moskwie!

Baku:

lubię to miasto, jest zbudowane dla ludzi, nie przeciw ludziom (tak, są miasta zbudowane przeciw ludziom). Można tu całymi dniami spacerować, Baku ciekawi i przyciąga. Ma piękne bulwary, ma kilka ulic wspaniałej secesji, którą tu zaszczepił król nafty pan Alfred Nobel. Zresztą można tu zobaczyć wszelkie możliwe style architektoniczne. Przy głównym bulwarze wznosi się kilka jasnych, luksusowych i wielkich kamienic – to domy, które dla swojej kamaryli postawił władca Azerbejdżanu Gajdar Alijew. Słynna to postać. Alijew był najpierw szefem KGB Azerbejdżanu, potem, w latach siedemdziesiątych, pierwszym sekretarzem partii komunistycznej w tejże republice. Był pupilem Breżniewa, który mianował go wicepremierem ZSRR. Z tego stanowiska w 1987 roku usunął go Gorbaczow. Jak wspomniałem, Alijew należał do ludzi Breżniewa – grupę tę cechował wysoki stopień korupcji, upodobanie we wschodnim przepychu, wszelkiego rodzaju deprawacja. W ich praktykowaniu korupcji nie było cienia żenady, przeciwnie, cechowała je wyzywająca, prowokacyjna ostentacja. Przykładem tego jest właśnie owa kolonia bloków – apartamentów, postawiona w najważniejszym, najbardziej reprezentacyjnym punkcie miasta. Wszystkie mieszkania rozdzielał Alijew według ułożonych przez siebie list – on też osobiście wręczał wybrańcom klucze. Kryterium przydziału było proste – najlepsze apartamenty dostawała najbliższa rodzina, za nią szli kuzyni i wyższe osobistości klanu Alijewa. Na tych ziemiach, jak kilka tysięcy lat temu, więzi plemienne nadal są najważniejsze.

Byłem w jednym z takich apartamentów. Jego gospodarz pracował w tutejszym parlamencie, ale rzecz w tym, że był kuzynem Alijewa. Otóż ten człowiek, który oficjalnie zarabiał grosze, miał ustawione wzdłuż ścian całe baterie sprzętu elektronicznego, różnego rodzaju kolumny, telewizory, odtwarzacze, wzmacniacze, głośniki, światełka, Bóg wie co. Zresztą, nawet żeby miał miliony rubli, nie mógłby takich rzeczy kupić w sklepie, bo tam ich nie ma. Stół był zastawiony wszelkim jadłem, łakociami, daktylami, fistaszkami. Najbardziej gospodarz zżymał się na Sacharowa. Sacharow? Po co nam Sacharow? On ma żonę Ormiankę! Ale poza tym jednym problemem (to znaczy poza Sacharowem) wszystko było w porządku. Gospodarz częstował mnie a to serem z Holandii, a to krewetkami z Wysp Bahama. Siedział zadowolony w otoczeniu rodziny. Ze wszystkich stron elektronika mrugała do niego kolorowymi oczkami.

Następnego dnia rozmowa z profesorem Ayudinem Mirsalinoglu Mamedowem. Ciekawy, mądry, ucieszony, bo właśnie po raz pierwszy od 1917 roku pozwolono im założyć Kulturalne Towarzystwo Turkologiczne. Profesor od lat redaguje czasopismo poświęcone turkologii. Nie wszyscy wiedzą, że język turecki (lub: języki tureckie) jest drugim, po rosyjskim, językiem Imperium. W języku tym mówi tam około 60 milionów ludzi. Azerbejdżanin nie tylko porozumie się w Ankarze, ale także w Taszkencie i w Jakucku. Wszędzie żyją jego turkojęzyczni bracia. W jakimś sensie były ZSRR to słowiańsko-tureckie mocarstwo. Pomysł Sołżenicyna polegał na tym, żeby się pozbyć elementu tureckiego, żeby zostało tylko mocarstwo słowiańskie.

Azerbejdżanie nazywają się tak dopiero od 1937 roku. Przedtem wpisywano im do dowodu osobistego – Turek. Teraz czują się Azerbejdżanami, Turkami i muzułmanami.

Największych zniszczeń, mówi Mamedow, komunizm dokonał w świadomości ludzi. Ludzie nie chcą dobrze pracować i dobrze żyć. Chcą źle pracować i źle żyć. Ot, i cała prawda.

Weźmy uniwersytety. Cztery lata studiowania materializmu dialektycznego, cztery lata wkuwania historii KPZR, cztery lata zgłębiania naukowego komunizmu – i wszystko okazało się fałszem!

Po 73 latach bolszewizmu ludzie nie wiedzą, co to jest swoboda myślenia, i na jej miejsce podstawiają swobodę działania. A swoboda działania oznacza u nas swobodę zabijania. Ot, i cała pierestrojka, całe nowe myślenie.

Jak został zbudowany komunizm? Komunizm zbudował Stalin przy pomocy bezprizornych. Miliony osieroconych, głodnych i bosych dzieci błąkało się po drogach Rosji. Kradli, co się dało. Stalin zamknął ich w internatach. Tam nauczyli się nienawiści, a kiedy dorośli, zostali ubrani w mundury NKWD. NKWD trzymało naród w zwierzęcym strachu. Ot, i masz komunizm.

Co to jest szachownica Stalina? On tak porozsiedlał narody, tak je pomieszał i poprzestawiał, że teraz nie można nikogo ruszyć, żeby nie ruszyć kogoś innego, żeby go nie skrzywdzić. Jest trzydzieści sześć konfliktów granicznych, a może nawet i więcej. Ot, i masz szachownicę Stalina, naszą największą biedę.