Jean-Dominique Bauby: Vlinders in een duikerpak

DE BESCHERMENGEL

Op het naamplaatje dat op Sandrines witte jas zit gespeld staat 'logopediste', maar je zou 'beschermengel' moeten lezen. Zij is degene die de communicatiecode heeft ontwikkeld zonder welke ik van de wereld afgesneden zou zijn. Maar helaas, al hebben de meeste van mijn vrienden het systeem omarmd nadat ze het hadden aangeleerd, hier in het ziekenhuis gebruiken alleen Sandrine en een psychologe het. Meestal heb ik dus maar een mager arsenaal aan mimiek, knipogen en knikjes met mijn hoofd tot mijn beschikking om te vragen of iemand de deur wil dichtdoen, een doorlopende wc wil deblokkeren, het geluid van de tv zachter wil zetten of mijn kussen wil opschudden. Ik slaag niet in al mijn pogingen. In de loop der weken heb ik dankzij deze gedwongen eenzaamheid een zekere onverstoorbaarheid ontwikkeld en begrepen dat de ziekenhuisgemeenschap in tweeën te delen valt. Je hebt de meerderheid die de kamer niet verlaat zonder te proberen mijn SOS-tekens te begrijpen, en de anderen die minder zorgvuldig zijn en wegglippen terwijl ze doen alsof ze mijn wanhoopssignalen niet zien. Zoals die vriendelijke gek die met een onherroepelijk 'Welterusten' de voetbalwedstrijd Bordeaux-München in de rust uitzette. Afgezien van de praktische kanten weegt dat communicatieprobleem niet zo zwaar. Want daartegenover staat de troost die ik twee keer per dag ervaar wanneer Sandrine op de deur klopt, een smoeltje van betrapt eekhoorntje om de hoek steekt en in één klap alle chagrijn verjaagt. Het onzichtbare duikerpak dat me voortdurend omknelt lijkt dan minder benauwend.

Logopedie is een kunst die het verdient om onder de aandacht te worden gebracht. Je kunt je niet voorstellen wat voor gymnastische toeren je tong automatisch uithaalt om alle klanken van het Frans voort te brengen. Op het ogenblik struikel ik over de L, arme hoofdredacteur die de naam van zijn eigen blad niet meer kan uitspreken. Op mijn goeie dagen vind ik tussen twee hoestbuien door de adem en de energie om een paar fonemen tot klank te brengen. Voor mijn verjaardag is Sandrine erin geslaagd me het alfabet op een verstaanbare manier te laten uitspreken. Een mooier cadeau hadden ze me niet kunnen geven. Ik hoorde hoe de zesentwintig letters op het niets werden bevochten door een schorre stem uit lang vervlogen tijden. Door die uitputtende oefening voelde ik me net een holenmens die de taal aan het ontdekken is. Soms wordt ons werk onderbroken door de telefoon. Ik profiteer van Sandrines aanwezigheid om een paar dierbaren aan de lijn te krijgen en flarden leven in het voorbijgaan te grijpen, zoals je een vlinder vangt. Mijn dochter Céleste vertelt over haar ritjes op de rug van een pony. Over vijf maanden vieren we haar negende verjaardag. Mijn vader legt uit hoe moeilijk hij op de been kan blijven. Hij maakt moedig zijn drieënnegentigste jaar door. Het zijn de twee uiterste schakels van de liefdesketen die me omringt en beschermt. Ik vraag me vaak af wat voor effect die eenrichtingsgesprekken op mijn gesprekspartners hebben. Mij maken ze van streek. Wat zou ik graag niet alleen maar zwijgend reageren op die liefdevolle telefoontjes. Sommigen kunnen er trouwens niet tegen. Mijn lieve Florence praat niet tegen me als ik niet eerst luidruchtig heb geademd in de hoorn die Sandrine tegen mijn oor houdt. 'Jean-Do, ben je daar?' vraagt Florence dan ongerust aan de andere kant van de lijn.

Ik moet zeggen dat ik het af en toe niet zo goed meer weet.

DE FOTO

De laatste keer dat ik mijn vader zag, heb ik hem geschoren. Dat was in de week van mijn beroerte. Omdat hij zich niet lekker voelde, bleef ik een nachtje bij hem slapen in zijn kleine Parijse appartement vlak bij de Tuilerieën, en nadat ik 's-ochtends thee met melk voor hem had gemaakt besloot ik hem van zijn baard van een paar dagen te ontdoen. Dat tafereel is in mijn geheugen gegrift blijven staan. Weggezakt in de roodfluwelen stoel waarin hij gewoonlijk de kranten spelt, trotseert papa dapper de halen van het scheermes waarmee zijn slap geworden vel wordt aangevallen. Ik heb een grote handdoek om zijn dunne nek gelegd en een dikke laag schuim op zijn gezicht gesmeerd, en ik doe mijn best zijn huid, met hier en daar gesprongen adertjes, niet te veel te irriteren. Door de vermoeidheid liggen zijn ogen diep in hun kassen en zijn neus lijkt forser in zijn sterk vermagerde gezicht, maar de man is niets van zijn trots verloren, met zijn bos witte haren die al zolang ik me kan heugen de bekroning van zijn rijzige gestalte vormt. In de kamer om ons heen hebben de herinneringen aan zijn leven zich in lagen opgestapeld en zo'n oudemannenrommel gevormd waarvan alleen zijzelf alle geheimen kennen. Het is een chaos van oude tijdschriften, lp's waar niet meer naar geluisterd wordt, allerhande voorwerpen en foto's uit alle tijdperken, die in de lijst van een grote spiegel zijn gestoken. Papa als matroosje dat met een hoepel speelt, voor de Eerste Wereldoorlog, mijn achtjarige dochter op een paard, en een zwart-witfoto van mij, genomen op een midgetgolfbaan. Ik was elf jaar, had flaporen en zag eruit als een ietwat onnozel, braaf schooljochie, des te ergerlijker omdat ik toen al een beroepsluilak was.

Ik maak mijn barbierstaak af door mijn verwekker met zijn lievelingsaftershave te besprenkelen. Daarna nemen we afscheid, nu eens zonder iets te zeggen over de brief die in zijn secretaire ligt en waarin zijn laatste wil is opgetekend. Sinds die keer hebben we elkaar niet meer gezien. Ik verlaat mijn vakantieoord in Berck niet, en op zijn tweeënnegentigste staan zijn benen het hem niet meer toe de majestueuze trappen van zijn pand af te dalen. We hebben allebei een locked-in-syndroom, ieder op zijn eigen manier, ik in mijn lichaam, hij op zijn derde verdieping. Nu ben ik degene die elke ochtend wordt geschoren, en ik moet vaak aan hem denken wanneer een verpleeghulp plichtmatig mijn wangen afschraapt met een scheermesje van een week oud. Ik hoop dat ik een zorgzamere Figaro was.

Zo nu en dan belt hij me en kan ik in de hoorn, die een behulpzame hand tegen mijn oor houdt, zijn warme, licht trillende stem horen. Het zal niet gemakkelijk zijn om tegen een zoon te praten van wie je maar al te goed weet dat hij geen antwoord zal geven. Hij heeft me ook de foto van het midgetgolfen gestuurd. Eerst begreep ik niet waarom. Het zou een raadsel zijn gebleven als niet iemand op het idee was gekomen om achter op de foto te kijken. In mijn privébioscoop begonnen toen vergeten beelden langs te trekken, van een weekend in het voorjaar waarin mijn ouders en ik een frisse neus waren gaan halen in een winderig, niet erg vrolijk oord. Met zijn krachtige, regelmatige handschrift had papa alleen maar geschreven: Berck-sur-Mer, april 1963 .

NOG EEN TOEVAL

Als je aan de lezers van Alexandre Dumas zou vragen als welk van zijn personages ze in een volgend leven zouden willen terugkomen, zouden de stemmen naar D'Artagnan of naar Edmond Dantès gaan en zou niemand op het idee komen om Noirtier de Villefort te noemen, een nogal sinistere figuur in De graaf van Monte Cristo . Deze zwaar gehandicapte man, door Dumas beschreven als een half lijk met een levendige blik, een man die al voor driekwart klaar is voor het graf, doet je niet dromen maar huiveren. Als onmachtige, sprakeloze bewaarder van de meest verschrikkelijke geheimen brengt hij zijn leven krachteloos in een rolstoel door en communiceert hij enkel door met zijn ogen te knipperen: één keer knipperen betekent ja, twee keer nee. In wezen is grootvader Noirtier, zoals zijn kleindochter hem liefdevol noemt, de eerste, en tot op heden de enige, met het locked-in-syndroom die in de literatuur is verschenen.

Zodra mijn bewustzijn weer bovenkwam uit de dikke mist waarin mijn beroerte het had ondergedompeld, heb ik veel aan grootvader Noirtier gedacht. Ik had De graaf van Monte Cristo net herlezen en nu zat ik plotseling midden in het boek, in de meest onaangename positie. Dat ik het had gelezen was niet toevallig. Ik had het plan opgevat - heiligschennis, waarschijnlijk - om een moderne versie van de roman te gaan schrijven: wraak bleef natuurlijk de stuwende kracht van het verhaal, maar de feiten zouden zich afspelen in onze tijd en Monte Cristo was een vrouw.