Jean-Dominique Bauby: Vlinders in een duikerpak

Het systeem is vrij eenvoudig. Mijn gesprekspartner zegt het ESA-alfabet voor me op totdat ik met mijn oog knipper en hem zo laat stoppen bij de letter die hij moet opschrijven. Deze procedure herhalen we voor de volgende letters en zo krijg je, mits er geen vergissing wordt gemaakt, vrij snel een compleet woord en vervolgens min of meer begrijpelijke stukken van zinnen. Dat is de theorie, de gebruiksaanwijzing, de handleiding. En dan is er de praktijk, de zenuwen van sommigen en het gezond verstand van anderen. Niet iedereen gaat hetzelfde om met de code, zoals deze manier om mijn gedachten te vertalen ook wel wordt genoemd. Kruiswoordpuzzelaars en scrabbelaars hebben een lengte voorsprong. Vrouwen redden zich beter dan mannen. Sommigen kennen dankzij veel oefening het spelletje uit hun hoofd en gebruiken zelfs het spiekschriftje niet meer, dat enerzijds dient als geheugensteun om de volgorde van de letters te onthouden, anderzijds als blocnote waarop al mijn opmerkingen worden genoteerd, als de voorspellingen van een orakel.

Ik vraag me trouwens af tot welke conclusies antropologen in het jaar 3000 zullen komen, mochten ze deze schriften doorbladeren waarin kriskras op een en dezelfde bladzijde zinnen te vinden zijn als: 'De fysio is zwanger', 'Vooral in mijn benen', 'Dat is Arthur Rimbaud' en 'De Fransen hebben echt waardeloos gespeeld'. Dat alles onderbroken met onbegrijpelijke krabbels, verkeerd samengestelde woorden, verdwaalde letters en verweesde lettergrepen.

Emotionele types raken het snelst in de war. Zij ratelen toonloos en in volle vaart het alfabet op, noteren lukraak een paar letters en roepen bij het resultaat dat kop noch staart heeft doodleuk: 'Ik kan er niks van!' Uiteindelijk is dat wel lekker rustig, want zij nemen ten slotte de hele conversatie voor hun rekening en formuleren vragen en antwoorden zonder dat je ze aan de gang hoeft te houden. Ik ben banger voor de ontwijkende types. Als ik hun vraag: 'Hoe gaat het?' antwoorden ze 'Goed' en geven de beurt onmiddellijk aan mij terug. Met hen wordt het alfabet een spervuur en moet ik twee of drie vragen achter de hand hebben om niet overstelpt te worden. De heel serieuze types, op hun beurt, vergissen zich nooit. Zij noteren nauwgezet elke letter en proberen het mysterie van een zin niet te doorgronden voordat hij af is. Ook zullen ze absoluut geen enkel woord aanvullen. Zelfs als ze het volkomen zeker weten, zullen ze niet uit zichzelf 'oei' aan 'paddenst' toevoegen, geen 'air' dat op 'nucle' volgt of 'ig' zonder welke er geen 'oneind' of 'ellend' bestaat. Die traagheid maakt het proces tamelijk slaapverwekkend, maar je vermijdt tenminste wel de begripsfouten waar de impulsieve types in verstrikt raken wanneer ze niet nagaan of hun intuïtie klopt. Toch heb ik de poëzie van die gedachtesprongen wel ingezien toen ik op een dag om een kussen probeerde te vragen, en plotseling een kus kreeg...

DE KEIZERIN

Er zijn in Frankrijk niet veel plaatsen meer waar de herinnering aan keizerin Eugénie nog hooggehouden wordt. In de grote gang van het zeehospitaal, een reusachtige, hol klinkende ruimte waar karretjes en rolstoelen met z'n vijven naast elkaar kunnen rijden, staat een vitrine die eraan herinnert dat de echtgenote van Napoleon in de beschermvrouwe van de instelling is geweest. De twee belangrijkste bezienswaardigheden in dat micro-museumpje zijn een borstbeeld van wit marmer, dat deze uit de gratie geraakte hoogheid, die een halve eeuw na het eind van het Tweede Keizerrijk op vierennegentigjarige leeftijd stierf, het stralende van haar jeugd teruggeeft, en de brief waarin de plaatsvervangende stationschef van Berck aan de directeur van de Correspondant maritime vertelt over het korte keizerlijke bezoek op 4 mei 1864. Je ziet de aankomst van de speciale trein zo voor je, met het heen-en-weergedribbel van de jongedames die Eugénie vergezellen, de tocht van de vrolijke stoet door de stad, en in het ziekenhuis de patiëntjes die aan hun illustere beschermster worden voorgesteld. Een tijd lang sloeg ik geen gelegenheid over om deze relikwieën eer te betuigen.

Het verslag van de spoorwegbeambte heb ik wel twintig keer herlezen. Ik mengde me onder de groep kwetterende hofdames, en zodra Eugénie zich van het ene naar het andere paviljoen begaf, volgde ik haar hoed met gele linten, haar tafzijden parasol en haar spoor van het eau de cologne van de hofparfumeur. Toen het een keer hard waaide durfde ik zelfs dichterbij te komen en verborg ik mijn hoofd in de plooien van haar jurk van wit gaas met brede, gesatineerde strepen. Het was zacht als slagroom en zo fris als de ochtenddauw. Ze duwde me niet weg. Ze haalde haar vingers door mijn haar en zei vriendelijk: 'Vooruit, kind, je moet heel geduldig zijn,' met een Spaans accent dat op dat van de neurologe leek. Het was niet meer de keizerin der Fransen maar een troostende godheid, zoals de heilige Rita, patrones voor hopeloze gevallen.

En toen, op een middag waarop ik mijn verdriet aan haar beeltenis toevertrouwde, verscheen er een onbekende gedaante tussen haar en mij in. In een weerspiegeling van de vitrine kwam het gezicht tevoorschijn van een man die in een vat dioxine gelegen leek te hebben. Zijn mond was verwrongen, zijn neus scheef, zijn haar in de war en zijn blik vol afgrijzen. Eén oog was dichtgenaaid en het andere was wijd opengesperd, als het oog van Kaïn. Een minuut lang staarde ik naar die verwijde pupil zonder te begrijpen dat ik het gewoon zelf was.

Toen maakte zich een vreemde euforie van me meester. Ik was niet alleen afgezonderd, verlamd, stom, half doof, beroofd van alle pleziertjes en gereduceerd tot een bestaan als kasplantje, maar ik was ook nog afschuwelijk om te zien. Ik werd bevangen door de zenuwachtige slappe lach die uiteindelijk het gevolg is van een opeenstapeling van rampen, wanneer je na een laatste tegenslag besluit om het maar als grap te zien. Het gereutel van mijn goede humeur bracht Eugénie eerst van haar stuk, maar daarna bezweek ze voor de aanstekelijkheid van mijn hilariteit. We lachten tot de tranen ons over de wangen biggelden. Toen begon de plaatselijke fanfare een walsje te spelen, en ik was zo vrolijk dat ik graag was opgestaan om Eugénie ten dans te vragen, als dat even had gekund. We zouden hebben rondgezwierd over de kilometers tegelvloer. Sinds die gebeurtenissen vind ik dat de keizerin een beetje spottend kijkt als ik door de grote zaal rijd.

CINECITTA

Voor de lawaaierige ultralight-vliegtuigjes die op honderd meter hoogte over de Opaalkust vliegen, biedt het zeehospitaal een boeiend schouwspel. Met zijn massieve vormen vol ornamenten en de hoge muren van bruine baksteen, in de stijl van de huizen uit het noorden, lijkt het midden in het zand te zijn gestrand, tussen de stad Berck en het grijze water van het Kanaal. Op het fronton van de mooiste gevel staat 'Ville de Paris', zoals op de openbare badhuizen en scholen in de hoofdstad. Deze dependance, die tijdens het Tweede Keizerrijk is gebouwd voor zieke kinderen voor wie het klimaat in de Parijse ziekenhuizen niet heilzaam was, heeft zijn extra-territoriale status behouden.

Al plaatst de werkelijkheid ons in Pas-de-Calais, voor de Parijse gezondheidszorg zitten we aan de oever van de Seine.

De gebouwen, die door eindeloze galerijen met elkaar zijn verbonden, vormen een waar doolhof, en niet zelden kom je een patiënt uit Ménard tegen die verdwaald is in Sorrel, namen van befaamde chirurgen waarmee de hoofdpaviljoens worden aangeduid. De ongelukkigen kijken als een kind dat net bij zijn moeder is weggerukt en roepen pathetisch, trillend op hun krukken: 'Ik ben verdwaald!' Ik, een 'Sorrel', zoals de ziekenbroeders zeggen, weet er vrij goed de weg, maar voor vrienden die me rondrijden gaat dat niet altijd op, en ik heb de gewoonte aangenomen stoïcijns te blijven bij de zoektocht van nieuwelingen wanneer we in een verkeerde gang verdwijnen. Het kan een gelegenheid zijn om een onbekend hoekje te ontdekken, nieuwe gezichten te zien of in het voorbijgaan een keukenluchtje op te snuiven. Op die manier ben ik op de vuurtoren gestuit, een van de allereerste keren dat ze me in mijn rolstoel voortduwden, toen ik nog maar net uit de mist van mijn coma was bijgekomen. Hij verscheen om de hoek van een trappenhuis waar we verdwaald waren: rijzig, robuust en geruststellend, met zijn rood-wit gestreepte livrei dat op een rugbyshirt lijkt. Ik stelde me direct onder bescherming van dat broederlijke symbool, dat zowel over zeelui als over zieken waakt, die verlorenen van de eenzaamheid.