Светлана Алексиевич - Зачараваныя смерцю

У Бялове мы сталі жыць на кватэры — у зямлянцы. Потым зноў жылі ў зямлянцы, і яна ўжо была нашай. Я захварэла на туберкулёз, не магла стаяць на нагах… Верасень, трэба ісці ў школу, а я не магу хадзіць. Паміраць было не страшна… У бальніцы ўвесь час хто-небудзь паміраў… Памёр Ванечка… Памёр Славік… Мёртвых я не баялася… Але я не хацела паміраць… Я вельмі добра малявала, вышывала. Так прыгожа, што ўсе здзіўляліся. І я не разумела, чаму я тады павінна памерці…

Нейкім цудам я выжыла. Аднойчы расплюшчыла вочы: на тумбачцы стаяў букет чаромхі. Зразумела, што буду жыць… Я выжывала шмат разоў…

Вярнулася дадому, у зямлянку. У мамы чарговы інсульт. Убачыла старую жанчыну, якая ледзьве соўгаецца па зямлянцы. Яе завезлі ў бальніцу… У хаце я не знайшла аніякай яды… А выходзіць на вуліцу бянтэжылася, каб мяне такой не ўбачылі, не распытвалі, не падавалі акрайчык хлеба… Пакуль суседка не ўгледзела…

Мяне пасадзілі на цягнік… Білет купіў Чырвоны Крыж… Я вярталася ў Смаленск… У свой родны горад… У дзетдом… І я зноў выжыла… (Задумваецца. Маўчыць.)

Мне споўнілася шаснаццаць гадоў. У мяне з'явіліся сябры. Але было ў мяне такое дзівацтва: калі я каму-небудзь пачынала падабацца, рабілася страшна. Страшна, што нехта звярнуў увагу, вылучыў мяне. Добра адчувала сябе толькі незаўважнай, непазнанай. У натоўпе… У групе… Да мяне немагчыма было заляцацца… На спатканне я брала з сабой сяброўку: калі мяне запрашалі ў кіно, я таксама прыходзіла не адна… Удзвюх, утрох… Калі я прыйшла на спатканне да свайго будучага мужа з сяброўкай, ён адвёў мяне ўбок і паказаў на галаву: «Ты што, звар'яцела? У гэтай справе калектывізацыя яшчэ не аб'яўлена». (Нечакана плача.)

Памёр Сталін. Нас вывелі на лінейку… Пастроілі. Вынеслі чырвоны сцяг… Колькі доўжылася пахаванне, столькі мы стаялі па стойцы «смірна». Гадзін шэсць ці восем… Нехта траціў прытомнасць… Я плакала… Як жыць без мамы, я ўжо ведала. Але як жыць без Сталіна?

…Калі я ўжо вучылася ў архітэктурным тэхнікуме, назусім вярнулася з ссылкі мама. Яна прыехала з драўляным куфэрачкам, у ім — цынкавая гусятніца (яна дагэтуль у мяне, не магу выкінуць), дзве жалезныя лыжкі і кучка парваных панчох.

— Ты — дрэнная гаспадыня, — гаварыла маці, — не ўмееш цыраваць.

Цыраваць я ўмела. Але я разумела, што гэтыя дзіркі ніколі не зацыраваць. У мяне стыпендыя — васемнаццаць рублёў, у мамы пенсія — чатырнаццаць рублёў. Гэта быў для нас рай — хлеба еш, колькі хочаш. Яшчэ хапала на гарбату. У мяне быў адзін спартыўны касцюм і адна паркалёвая сукеначка, якую я сама пашыла. У тэхнікум зімой і восенню хадзіла ў спартыўным касцюме. Маму памятаю толькі хворай. Яна не магла мяне пашкадаваць, у яе не было на гэта сілы. Мы ні разу не абнялі адна адну, не пацалавалі. Гэта жахліва вымавіць: мы былі два чужыя чалавекі. Нашы мацяркі трацілі нас двойчы: калі нас забіралі ў іх малымі і калі яны старымі вярталіся да нас, ужо дарослых, незнаёмых. (Паўза.) Радзіма — наша маці… Радзіма — наша мама… (Працяглая цяжкая паўза.)

Нехта прыдумаў жахлівы жарт:

— Хлопчык, дзе твой тата?

— Яшчэ ў турме.

— А дзе твая мама?

— Ужо ў турме.

Сваіх бацькоў мы ўяўлялі толькі ў турме. Мы з мамай былі такія чужыя, што, калі яна вярнулася, я хацела ўцячы ад яе ў дзетдом… (Запыняецца. Маўчыць.) І я гэта ніколі не папраўлю… Мамы даўно няма… Пра бацьку мама не магла гаварыць, было ўражанне, што яна яго не ведае… (Маўчыць.) Я галубіла, гладзіла яе толькі мёртвую… Як яна ляжала ў труне… Ува мне ачнулася гэтакая пяшчотнасць, гэтакая любоў… Яна ляжала ў старых валёнках, бо ні туфляў… ні хатніх, пантофляў у яе не было… А мае — малыя…

Я цалавала яе… Я гэтак хацела заплакаць… Але я не плакала… Ведаеце, калі я па-сапраўднаму навучылася плакаць? Калі выйшла замуж, калі ў мяне нарадзіўся сын… Калі я была шчаслівая…

Вось і ўсё… Усё жыццё… Тое, што ўмяшчаецца між узмахам крыла і рыдлёўкі… У нейкага паэта прачытала… Запомніла… Між узмахам крыла і рыдлёўкі…

…Купіла прыгожыя туфлі. Разарылася. Я хацела, каб мяне пахавалі ў прыгожых туфлях… У мяне ніколі іх не было. Купляла заўсёды ці таннейшыя, ці паношаныя, у камісіёнцы. У мяне ніколі не было прыгожых рэчаў. Дарагіх. Хацела яшчэ кофту добрую купіць, ды грошай не хапіла. Я ўжо нагледзела. Махеравую. Цёплую. Усё ж зіма… Але зімой не так шкада паміраць… Не, усё адно шкада… Нават старыя… Яны шкадуюць… Ніхто не адыходзіць лёгка і радасна… А я? Я любавалася гэтым светам… Не налюбавалася… Мне даспадобы жыць… У акно раніцай глядзець…