Светлана Алексиевич - Зачараваныя смерцю

Ахоўнікі яе не пускалі, яны адцягвалі яе ад мяне за доўгія чорныя валасы. Брахалі сабакі, вялікія шэрыя аўчаркі. А яна азіралася і клікала:

— Анечка, вазьмі цукерку!

Мне было страшна, я не ведала, што такое цукерка. Ніхто з дзяцей не ведаў, што такое цукерка. Усе спалохаліся і зразумелі, што мяне трэба схаваць, і адціснулі мяне ў сярэдзінку. Мяне заўсёды дзеці ставілі ў сярэдзінку: «Бо Анечка ў нас падае». Я нічога не бачыла, я толькі чула, як мая мама крычала:

— Анечка, вазьмі цукерку!

(Хавае твар у далонях і маўчыць.)

Давайце не будзем больш успамінаць… Я нічога не памятаю… Можа, мне хтосьці ўсё гэта распавёў… Ці я ў кнізе прачытала… (Зноў маўчыць.) А раптам я трачу розум?

…У пяць гадоў нас вывезлі з лагера. Як сёння памятаю, у дзетдом нумар восем пасёлка нумар пяць. Усё было пад нумарамі. Нас пагрузілі ў грузавік і павезлі. Мамы беглі, хапаліся за барты, плакалі. Памятаю, што мамы заўсёды плакалі, а дзеці не плакалі ніколі. Мы ніколі не былі капрызлівымі, не дурэлі, не смяяліся. Плакаць я навучылася ў дзетдоме. У дзетдоме нас вельмі моцна білі. Нам казалі: «Вас можна біць і нават забіць, бо вашы маткі — ворагі». Бацькоў мы не ведалі.

— Твая мама кепская. — Не памятаю твару жанчыны, якая мне гэта паўтарала і паўтарала.

— Мая мама — добрая. Мая мама — прыгожая, — плакала я.

— Твая мама — кепская. Яна — наш вораг.

Я не памятаю, ці гаварыла яна само гэтае слова «забіць», але памятаю, што нашых мам не павінна быць. Мы ведалі, што нас ахоўваюць нашы салдаты. Нашы! Пазней мы пачалі разумець, што салдаты нас ахоўваюць ад мам. У нас не было выхавацеляў, настаўнікаў… Такіх слоў мы не чулі… У нас былі камандзіры… Мне хацелася, каб мяне білі гэтак, каб засталіся дзіркі, і тады перастануць біць. Дзірак у мяне не было, затое гнойныя свішчы пакрылі ўсё цела. Тады я дацяміла, што, калі чагосьці вельмі хочаш, яно збываецца. У маёй сяброўкі Волечкі былі металічныя клямарчыкі на хрыбетніку, яе нельга было біць. Я ёй зайздросціла і таксама хацела мець клямарчыкі… А яшчэ я чакала, каб хутчэй была ноч. Уначы да нас прыходзіла цётка Фрося, начны вартаўнік. Яна была добрая, яна нам расказвала казкі. Пра Алёнку… Прыносіла ў кішэні пшанічку і давала па колькі зярнятак таму, хто плакаў. Больш за ўсіх у нас плакала Лілечка, яна плакала раніцай, плакала вечарам… Плакала, калі мы елі, плакала, калі мы вучыліся… У нас ува ўсіх была кароста, тоўстыя чырвоныя скулы на жываце… А ў Лілечкі пад пахамі былі яшчэ пухіры, яны лопаліся гноем. Памятаю, што дзеці даносілі адно на аднаго. Гэта заахвочвалася. Больш за ўсіх даносіла Лілечка… Мы чакалі вясны, каб нарваць кветак і з'есці іх. Мы елі пралескі… Лілечка памерла зімой… Калі б яна дажыла да пралесак, яна б не памерла… (Паўза.)

У класе мы спявалі шчаслівыя песні пра Сталіна. Першы мой ліст я напісала таварышу Сталіну. Дагэтуль у нас паперы не было. Калі мы вывучылі літары, нам раздалі чыстыя лісткі паперы, і пад дыктоўку мы пісалі ліст самаму добраму, самаму любімаму таварышу Сталіну. Мы яго вельмі любілі, верылі, што атрымаем адказ. Што ён нам прышле падарункі… (Паўза.) На Першамай нам выдавалі чырвоныя сцяжкі… Мы радасна імі махалі… Я заўсёды баялася, што мне не дастанецца сцяжка… Што ў мяне не будзе чырвонага сцяжка… (Доўга моўчкі глядзіць у акно. Пасля зноў спяшаецца выгаварыцца.)

Нас увесь час вучылі, нам гаварылі: «Радзіма — гэта ваша маці… Радзіма — гэта ваша мама…»

Малыя, мы ва ўсіх дарослых, якіх страчалі, пыталіся:

— Дзе мая мама? Якая мая мама?

Ніхто не ведаў нашых мам…

Першая мама прыехала да Рыты Мельнікавай. У яе быў цудоўны голас. Яна спявала нам калыханку:

Мы такой песні не ведалі, мы гэтую песню запомнілі. Прасілі: яшчэ, яшчэ. Я не памятаю, калі яна скончыла спяваць. Мы паснулі. Яна нам усім гаварыла, што нашы мамы добрыя, што нашы мамы прыгожыя. Што нашы мамы ўсе спяваюць гэтую песню. Мы чакалі…

Пасля было страшэннае засмучэнне. Яна нам сказала няпраўду. Прыязджалі другія мамы. Яны былі непрыгожыя, хворыя. Яны не ўмелі спяваць. З тае пары я не люблю няпраўды. Нас нельга было суцяшаць няпраўдай. Нас нельга было падманваць: твая мама жывая, а не памерла. Дзіця пачынала верыць, а пасля высвятлялася, што мамы няма. Я не люблю казак. Доўга не чытала казак. Я пачала чытаць казкі, калі ў мяне нарадзілася дачка, калі ёй споўнілася пяць гадоў, і яна прасіла: «Казку, мама. Раскажы страшную казку». Я чытала ёй казкі і заўсёды здзіўлялася: чаму ў дзіцячых казках так шмат забіваюць і чаму дзецям гэта даспадобы? І цяпер не дацямлю.