— Так што, — кажа Агасфэр, — ergo, закасьцянелыя і зацятыя жыды таксама ня вінаватыя, тыя, што крычалі Укрыжуйце яго! і Яго кроў на нас і на нашых дзецях! так, нават мусілі крычаць Укрыжуйце яго! і наклікаць і чыніць ўсё самае ліхое й пахібнае, каб споўнілася воля Божая? І што, ergo, праклён, які мяне, Агасфэра, спасьціг, павінен быў бы спасьцігнуць самаго Бога ўва мне, Вечна Вандроўным Жыдзе?
Гер супэрінтэндэнт бачыць, куды ён залез са сваім аргумэнтам і што ён будзе глыбей і глыбей засмоктвацца багнай, чым больш ён абтоптваецца, але страх перад пякельным пракляцьцем і вечным агнём пад задніцай падганяе яго, і ён думае, што Божыя плечы шырокія, і маё каліўца чалавечай віны, якую я ўскладу на Яго, Яму плячэй не намуляе, і кажа: «Вядома!» і «Так яно й ёсьць!» і, «еrgo, навошта караць пастуха, калі ён робіць толькі тое, што сказаў яму яго гаспадар?» і, павярнуўшыся да свайго сябра Лёйхтэнтрагера: «Д'ябал, дзе твая логіка, сатана, дзе твой розум?»
Вострыя бровы Лёйхтэнтрагера падымаюцца, у вачах бліскаюць іскры, бо падлічыць, колькі будзе два разы па два, ён умее лепей, чым тыя, якія пакладаюцца на сваю веру й на цудадзействы Бога. Пасьля ён устае й ідзе да паліцы на сьцяне, на якой роўненька стаяць Бібліі Айцэна й іншыя пабожныя старакніжныя рарытэты, акуратна пераплеценыя, а справа Айцэнавыя ўласныя друкаваныя творы, вялікае багацьце й гонар аўтара. І бярэ адтуль «Хрысьціянскае настаўленьне etc. etc.», выдадзенае ў Шлезьвігу ў Нікалаўса Вегенэра, гартае яе, задаволена ківае й заўважае, што ў творы гаворка йдзе пра prаedestinatio альбо Божае прадвызначэньне, гэтую тэму вы толькі што прадыспутавалі й абгаварылі, і паколькі Айцэн, якому стала горача за вушамі, пацьвердзіў гэта, пытаецца як бы між іншым, ці ён і ніхто іншы напісаў усё, што ў гэтай кнізе, і паколькі Айцэн, мусіць пацьвердзіць гэта, сябар падыходзіць, трымаючы кнігу ў руках, назад да стала й разгорнутую кладзе перад Айцэнам, паказваючы пальцам разьдзел і радок, і кажа: «Чытай!», і паколькі Айцэн толькі мыляе губамі: «Уголас! Агасфэру таксама цікава паслухаць».
І Айцэн мусіць прачытаць тое, што напісаў у запале сваёй рупнасьці й што цяпер хацеў бы, каб ніколі так ня думаў, хоць усё гэта было старанна прадумана й пражавана яго добрым доктарам Марцінусам зь Вітэнбэрга, а менавіта: «Такім чынам, верны, сьвяты, найлюбасьнейшы Бог нікога не прадвызначаў і не ствараў для грэху й пракляцьця альбо вечнай сьмерці, а пракляцьце бязбожнага паходзіць зь яго ж самога.»
— «Зь яго ж самога» — паўтарае гер тайны радца й дадае, скіраваўшы вочы ўгору: — Не з таго там. — Гартае далей і кажа: — Чытай! — І зноў Айцэн мусіць чытаць уголас, і пацьвярджаць, што напісаў гэта сам, як ён апасаецца, сабе ж вырак, а менавіта:
— «І Бог сваім судом караў, і карае ў сёньняшнія дні асьлеплых і зацятых жыдоў паводле іхняй жа волі й іхняга праклёну; і трэба адзначыць, што Сьвятое Пісаньне гэтую жорсткую, працяглую кару прыпісвае ня Божаму прадвызнначэньню, а разбэшчанасьці й зацятасьці саміх жыдоў».
— Разбэшчанасьці й зацятасьці саміх жыдоў, — паўтарае Лёйхтэнтрагер, — а што важна й мае значэньне для саміх небаракаў жыдоў, мусіць, павінна мець значэньне для гера доктара Божай вучонасьці, такога як ты, дружа Паўль.
— Ідзі, гер супэрінтэндэнт, — кажа Агасфэр і падыходзіць да каміна, у якім злосна паблісквае, — якраз пара ўжо.
— Ідзі, Паўль, — кажа Лёйхтэнтрагер і паказвае яму кірунак, — мы пойдзем.
У Айцэна калоцяцца калені; яму хочацца пабыць яшчэ хоць хвілінку, яшчэ выпіць віна, якое так сьвеціцца на стале, але ён ведае, што яму не дазволяць, і ён баіцца, што застране ў коміне, калі яны ўтрох паляцяць празь яго, ён і Лёйхтэнтрагер і Агасфэр, і можа нават тут унізе звэндзіцца. Але яго сябар Лёйхтэнтрагер, які раптам устае перад ім увесь у белым, як анёл на карцінах, і Агасфэр, адзеньне на якім здаецца як бы са сьвятла, кладуць на яго рукі, амаль пяшчотна, і, быццам адгадаўшы ягоны клопат, Лёйхтэнтрагер кажа, што ня бойся, ня трэба страху й ты будзеш правільна транссубстанцыяваны. І як што Айцэн усё яшчэ зьдзіўляецца, якім жа чынам усё гэта можа стацца, ён раптам адчувае, як яму шырока адамкнула рот, як гэта бывае, калі палявы фельчар рве зубы, і чуе, як Лёйхтэнтрагер кажа: — «Прэч, душанятка, так і так ты ня цаца, а жалю вартая штучка, недабратворная, ня жыўнасная», — і адчувае, як нешта вырываецца зь яго, хоча яшчэ закрычаць да Бога альбо яшчэ да каго, але ня можа гэтага зрабіць.
Праз хвіліну, калі ў пакой уваходзяць крошка Маргарэтэ й пісар Калунд, яны знаходзяць бацьку: ён ляжыць каля каміна, задраўшы галаву, страшна вырачыныя вочы ашклянелі, язык вываліўся з рота.
Читать дальше